4) Mηχανισμοι αμυνας. Ποιοι ειναι και πως μας επηρεαζουν;
BY: profilers
Χωρίς κατηγορία
Comments: Δεν υπάρχουν Σχόλια
Ο όρος Μηχανισμοί Άμυνας πρωτοεμφανίστηκε σε γραπτά του δημοφιλέστερου έως και σήμερα ψυχαναλυτή Σίγκμουντ Φρόυντ τον 19ο αιώνα και συσχετίσθηκε με τις ασυνείδητες άμυνες του Εκείνο, του Εγώ και του Υπερεγώ (Id, Ego, Superego) (Bailey & Pico, 2020). Στη συνέχεια, η Άννα Φρόυντ, τον 20ο αιώνα, ανέλυσε, περιέγραψε και ανέπτυξε τους αρχικούς μηχανισμούς άμυνας του πατερά της, αλλά επισήμανε επίσης και τους τρόπους που ενεργοποιούνται όπως και προσπάθησε να τους διαφοροποιήσει βάσει της πυροδότησης τους είτε από εσωτερικές ή εξωτερικές πηγές άγχους. Κατέληξε σε δέκα κύριους μηχανισμούς άμυνας οι οποίοι στην πορεία αυξήθηκαν και εμπλουτίστηκαν από μεταγενέστερους ψυχαναλυτές (Cramer, 2015).
Η λειτουργία τους:
Βάσει της θεωρίας της Άννας Φρόυντ οι μηχανισμοί άμυνας μπορούν να γίνουν κατανοητοί ως ασυνείδητες πήγες που χρησιμοποιούνται από το Εγώ ώστε να μειωθεί το στρες αλλά και ως μια προσπάθεια για την απόκρουση ενορμήσεων. Όλοι οι μηχανισμοί άμυνας είναι ασυνείδητοι, αυτόματοι που ενεργοποιούνται για να καλύψουν μια ενορμήση που δεν μπόρεσε πραγματωθεί αλλά και για την αντιμετώπιση ψυχολογικά δυσφορικών καταστάσεων και ερεθισμάτων που μας δυσκολεύει η διαχείριση τους.
Ο καθένας μας χρησιμοποιεί διαφόρους μηχανισμούς άμυνας, έναν ή ακόμα και συνδυασμό αυτών την ιδιά στιγμή. Αποτελούν μέρος μιας φυσιολογικής ψυχικής ανάπτυξής (σε διαφορετικό βαθμό για το κάθε άτομο και με διαφορετική επικράτηση). Οι μηχανισμοί αυτοί μπορεί να είναι ενδεικτικοί για το αναπτυξιακό στάδιο, την ωριμότητά όπως και την πιθανή ψυχοπαθολογία κάποιου (Cramer, 2015).
Διαφορετικοί μηχανισμοί άμυνας τείνουν να είναι παραπάνω ταιριαστοί σε διαφορετικές φάσεις ζωής όπως η παιδική ηλικία, η εφηβεία και η ενηλικίωση. Παρ’ όλα αυτά, μπορεί να επιμείνουν από την μια φάση στην επόμενη, να παλινδρομήσουν σε προγενέστερες φάσεις, ως αποτέλεσμα στρεσογόνων παραγόντων και εμπειριών, ή να εξελιχθούν στον χρόνο. Για παράδειγμα, στα παιδικά μας χρονιά αναπτύσσουμε αμυντικούς μηχανισμούς που μας βοηθούν να προσαρμοστούμε στο περιβάλλον μας. Πολλές φορές όμως και στην ενήλικη ζωή ενεργοποιούνται οι ίδιοι μηχανισμοί στην εμφάνιση δυσκολίων, ενώ οι συνθήκες στο περιβάλλον έχουν αλλάξει με αποτέλεσμα να μην είναι το ίδιο αποτελεσματικοί.
Οι άμυνες δηλαδή που χρησιμοποιούμε στην ενήλικη ζωή μας μπορεί να μας ήταν ωφελιμες στην παιδική ηλικία ή σε αλλά στάδια, αλλά πια κυρίως να μας εμποδίζουν.
Ανάλογα την σοβαρότητά, ένας μηχανισμός άμυνας μπορεί να χαρακτηριστεί ως λειτουργικός ή μη λειτουργικός (Perry & Metzger, 2014). Επιπροσθέτως, οι μηχανισμοί άμυνας μπορούν να εσωτερικευτούν ή να εξωτερικευτούν έχοντας ανάλογες επιδράσεις στην συμπεριφορά ενός ατόμου αλλά και να περιπλέξουν την δυνητική διάγνωση και θεραπεία του (Bruschweiler-Stern et al., 2007).
Σε ένα ψυχοθεραπευτικό πλαίσιο το υπάρχει επίγνωση των μηχανισμών άμυνας της/του θεραπευόμενης/ου μπορεί να αποβεί εξαιρετικά βοηθητικό, μεταξύ άλλων, για την θεραπευτική διαδικασία, την θεραπευτική σχέση και την διάγνωση παθολογίας. Το μοίρασμα με τον θεραπευμένο πρέπει να γίνεται την κατάλληλη στιγμή, αφότου έχει εγκαθιδρυθεί σχέση εμπιστοσύνης, κρατώντας πάντοτε στον νου την χρησιμότητα των μηχανισμών αυτών στην ζωή του ατόμου (Cramer, 2015).
Μέσα από την θεραπευτική διαδικασία το άτομο ξεκινά να αναγνωρίζει τις διαφορετικές ασυνείδητες διαδικασίες, κάτι που την/τον οδηγεί σε καλύτερη κατανόηση του εαυτού, των συμπεριφορών αλλά και πρακτικών της/του (Bailey & Pico, 2020).
Οι μηχανισμοί άμυνας
Πρωτογενείς (πρωτόγονοι) μηχανισμοί άμυνας (Bailey & Pico, 2020, Cramer, 2015). Οι άμυνες αυτές χαρακτηρίζονται από την οριοθέτηση του εαυτού και του εξωτερικού κόσμου.
Εκδραμάτιση (Acting out):
Η ανάπτυξη επιζήμιων συμπεριφορών ώστε να αποσπαστεί η προσοχή και η ενέργεια του ατόμου μακριά από τους στρεσογόνους παράγοντες.
• Για παράδειγμα ένα άτομο που νιώθει θυμωμένο με τις συνθήκες στο σπίτι και την οικογένεια του μπορεί να δράσει με το να χτυπήσει με δύναμη το χέρι του σε κάποιο έπιπλο αντί να επικοινωνήσει το συναίσθημα θυμού λεκτικά. Το χτύπημα αυτό του δίνει μια προσωρινή, γρήγορη ανακούφιση.
Αποφυγή (Avoidance):
Αγνόηση σκέψεων ή συναισθημάτων που είναι άβολα για το άτομο, ή η αποφυγή ατόμων, περιοχών ή συνθήκων που είναι συνδεδεμένα με άβολες σκέψεις και συναισθήματα.
• Για παράδειγμα, η αποφυγή του να μπαίνω σε ασανσέρ μετά από μια κακή εμπειρία μου σε ένα ώστε να μην ξανανιώσω τα ιδιά αρνητικά συναισθήματα.
Σωματοποίηση (Conversion):
Εκδήλωση σωματικών συμπτωμάτων χωρίς να υπάρχει «λογική» εξήγηση, σωματοποίηση των συναισθημάτων.
• Ανεπεξέργαστα συναισθήματα εκδηλώνονται σαν σωματικά συμπτώματα που δεν μπορούν να εξηγηθούν διαφορετικά.
Άρνηση (Denial):
Υπονόμευση της εξωτερικής πραγματικότητας, μένοντας και επικεντρώνοντας σε εσωτερικές εξηγήσεις για φαινόμενα με αποτέλεσμα την αποφυγή της άβολης για το άτομο πραγματικότητας μιας κατάστασης.
• Παράδειγμα κάποιος που συνεχίζει να ψωνίζει ακριβά και επώνυμα ρούχα παρότι είναι επικίνδυνα χρεωμένος/η.
Προβολή (Projection):
Το άτομο μεταθέτει / προβάλει μια δική του επιθυμία, παρόρμηση, σκέψη, συναίσθημα ή ιδιότητα σε άλλον/άλλη κάνοντας τα όρια μεταξύ του εαυτού και του περιβάλλοντος μη διακριτά.
• Για παράδειγμα κάποιος σε μακροχρόνια σχέση μπορεί να κατηγορήσει τον/την σύντροφο του για απιστία χωρίς να υπάρχει κανένα αποδεικτικό. Το άτομο προβάλει έτσι την δική του επιθυμία για την δημιουργία μιας άλλης σχέσης που όμως δεν είναι σε θέση να αποδεχτεί γιατί το θεωρεί μη αποδεκτό. Με το να κατηγορεί την/τον σύντροφο του η πιθανότητα αυτή εκφράζεται χωρίς να υπάρχει παραδοχή ή προσωπική ευθύνη.
Παλινδρόμηση (Regression):
Επιστροφή σε παλαιότερο στάδιο ανάπτυξής.
Αυτός ο μηχανισμός άμυνας βασίζεται στην θεωρεία του Φρόυντ για τα στάδια ψυχοσεξουαλικής ανάπτυξης. Ανεπαρκής ή υπερβολική ικανοποίηση σε κάποιο από τα στάδια μπορεί να οδηγήσει σε καθήλωση σε αυτό το στάδιο.
• Παράδειγμα, ένας ενήλικας μετά από ένα τραυματικό γεγονός μπορεί να ξεκινήσει και πάλι να βρέχει το κρεβάτι του, κάτι που έκανε ως παιδί αλλά είχε ξεπεράσει.
Ασυνείδητη απώθηση (Repression):
Η ασυνείδητη απώθηση μια παρόρμησης, σκέψης, ιδέας που θεωρείτε από το άτομο ανεπιθύμητη.
• Για παράδειγμα η «διαγραφή» από την μνήμη ενός τραυματικού γεγονότος, που κατά την διάρκεια του το άτομο είχε τις αισθήσεις του και ήταν νοητικά παρών/παρούσα.
Ταύτιση (identification):
Το άτομο αφομοιώνει ή / και αναπαράγει χαρακτηρίστηκα, συμπεριφορές και ιδιότητες ενός προσώπου χωρίς να έχει την συνειδητότητα αυτού.
• Παράδειγμα, η υιοθέτηση στοιχείων και συμπεριφορών από συνάδελφους σε ένα νέο εργασιακό πλαίσιο για να νιώσει κάποιος/κάποια αποδοχή αλλά και για την αποφυγή της απόρριψης από τα άτομα αυτά.
Σχιζοειδής φαντασίωση (Schizoid fantasy):
Η δημιουργία ενός εσωτερικού φαντασιωτικού τόπου, σεναρίου ώστε το άτομο να αποφύγει ψυχικά άβολες καταστάσεις (παρατηρείτε κυρίως σε παιδιά).
• Ως παράδειγμα μπορούμε να σκεφτούμε την απλή ονειροπόληση σε μια βαρετή μέρα στην δουλειά. Σε πιο σοβαρές περιπτώσεις χάνεται η επαφή με το περιβάλλον κατά την διάρκεια της ονειροπόλησης.
Σχάση ή Διχοτόμηση (Splitting):
Η αδυναμία να αναγνωριστούν θετικά και αρνητικά στοιχεία στην ολότητα και κατανόηση του εαυτού, των άλλων ή μιας κατάστασης με αποτέλεσμα ενός όλα ή τίποτα τρόπους σκέψης.
• Ένα παράδειγμα για τον μηχανισμό της σχάσης είναι η εξιδανίκευση κάποιου την μια στιγμή, βλέποντας κάθε τι δικό του ως ιδανικό και καλό, και η ακραία υποτίμηση του την επόμενη στιγμή.
Δευτερογενείς (ώριμοι) μηχανισμοί άμυνας (Bailey & Pico, 2020, Cramer, 2015).
Οι άμυνες αυτές χαρακτηρίζονται από την εσωτερική οριοθέτηση (Εγώ, Υπερεγώ, Εκείνο).
Αντιστάθμιση (Compensation):
Η επικέντρωση του ατόμου σε πετυχημένες πλευρές της ζωής του ώστε να τραβήξει την προσοχή από το αίσθημα ανεπαρκείας σε άλλες.
• Για παράδειγμα, η αφιέρωση χρόνου και κόπου στην δουλειά ώστε να επιτύχω και να ανελιχθώ όταν τα πράγματα στο σπίτι δεν είναι καλά.
Μετατόπιση (Displacement):
Η μετατόπιση της συναισθηματικής φόρτισης σε άλλον αποδεκτή από αυτόν που προκλήθηκε.
• Για παράδειγμα ένα άτομο που είναι θυμωμένο με το αφεντικό του στην δουλειά ξεσπάει τον θυμό του σε φίλο του φωνάζοντας του όταν το δει μετά το σχόλασμα.
Χιούμορ (Humor):
Η απόπειρα μείωσης του ψυχικού πόνου μέσω του χιούμορ.
• Για παράδειγμα το μοίρασμα μιας αστείας ιστορίας για κάποιον/κάποια αγαπημένο/η που πέθανε πρόσφατα.
Διανοητικόποιηση (Intellectualization):
Η επεξεργασία ενός δύσκολου γεγονότος αποκλειστικά μέσα από την λογική.
• Για παράδειγμα, κάποιος που έχει διαγνωστεί με μια ανίατη ασθένεια δεν εκδηλώνει κανένα συναίσθημα μετά την διάγνωση του/της αλλά αντίθετα ξεκινά να διαβάζει και να ψάχνει στο διαδίκτυο κάθε πηγή για την ασθένεια αυτή.
Μόνωση του συναισθήματος (Isolation of Affect):
Η αποφυγή ενός συναισθήματος, η μόνωση του, από το γνωστικό περιεχόμενο μιας κατάστασης.
• Για παράδειγμα, ένα άτομο περιγράφει την ημέρα που πηρέ φωτιά το σπίτι του μένοντας μόνο στο γεγονός χωρίς να δείξει κάποιο συναίσθημα.
Εκλογίκευση (Rationalization):
Η απόπειρα νοηματοδότησης μιας κατάστασης μέσα από μια λογική εξήγηση.
• Παράδειγμα, κάποιος που έκλεψε χρήματα νιώθει πως η πράξη του αυτή ήταν σωστή γιατί τα είχε παραπάνω ανάγκη από το άτομο που τα έκλεψε.
Αντιδραστικός σχηματισμός (Reaction formation):
Η αντικατάσταση μιας αρχικής παρόρμησης σε μια κατάσταση με μια αντίθετη.
• Παράδειγμα κάποιος είναι εξαιρετικά ευγενικός με ένα άτομο που του είναι αντιπαθές.
Σεξουαλική Επένδυση (Sexualization):
Η σεξουαλική επένδυση μιας εμπειρίας, ενός τόπου, αντικείμενου ή μιας ιδέας, έως ένα βαθμό, ώστε να επεξεργαστούμε και να ωραιοποιήσουμε προβληματικές πτυχές της ζωής μας.
• Για παράδειγμα, ένα άτομο που δεν κατέχει θέση δύναμης, σε άλλες πτυχές τις ζωής του, μετατρέπει το φθόνο και το φόβο που μπορεί να νιώθει απέναντι σε «ισχυρούς» σε ένα σεξουαλικό σενάριο όπου η έλλειψη κοινωνικής δύναμης μετατρέπεται σε έντονη ερωτική και σεξουαλική δύναμη.
Μετουσίωση (Sublimation):
Η έκφραση των παρορμήσεων, του άγχους, και των συναισθημάτων μας με έναν κοινωνικά αποδεκτό και ωφέλιμο τρόπο.
• Για παράδειγμα κάποιος που διοχετεύει τον θυμό του και την ενέργεια του στην γυμναστική.
Καταστολή (Suppression):
Η συνειδητή απόφαση να μπλοκάρουμε ιδέες και παρορμήσεις που μας είναι ανεπιθύμητες.
• Παράδειγμα, η συνειδητή απομάκρυνση ανεπιθύμητων σκέψεων από ένα τραυματικό γεγονός.
Αλτρουισμός (Altruism):
Η ικανοποίηση εσωτερικών αναγκών μέσα την βοήθεια άλλων, χωρίς την αναμονή ανταλλάγματος.
• Για παράδειγμα, η δωρεά ενός μεγάλου χρηματικού ποσού σε μια οργάνωση από έναν εκατομμυριούχο.
Τέλος, καθένας/καθεμιά από εμάς διακατέχεται από άγχη, φοβίες και επιθυμίες από πολύ νεαρή ηλικία. Για την διαχείριση τους ενεργοποιούνται η πιο ταιριαστοί μηχανισμοί άμυνας που έχουμε στην διάθεση μας την δεδομένη στιγμή. Αυτούς τους αμυντικούς μηχανισμούς τους διατηρούμε πάρα τις αλλαγές που μας φέρνει η ζωή μας ώστε να επεξεργαζόμαστε τις νέες συνθήκες και σενάρια που προκύπτουν.
Ένας από τους στόχους της ψυχοθεραπείας είναι η ανακούφιση της/του θεραπεύομενης/ου από δυσφορικά συμπτώματα αλλά και η αντικατάσταση των μη λειτουργικών αντιδράσεων με νέους, λειτουργικούς, προστατευτικούς και ωφέλιμους τρόπους αντίδρασης. Η κατανόηση των αμυντικών μηχανισμών ενός ατόμου όπως και των αίτιων ενεργοποίησης τους, μπορεί να μας φέρουν πιο κοντά στην επίτευξη των στόχων αυτών. Η επιτυχία της θεραπείας θα μπορούσε να κριθεί και από την αλλαγή των μηχανισμών άμυνας στην λειτουργία ενός ατόμου. Κάτι που φέρνει στην επιφάνια την σημαντικότητα της αναγνώρισης, διερεύνησης και κατανόησης τους. Το ζητούμενο δεν είναι η αξιολόγηση του ποσό λειτουργικός/η ή μη είναι κάποιος/κάποια ούτε ο καθορισμός του τι είναι υγείες και κοινωνικά αποδεκτό και φυσιολογικό. Αντίθετα, είναι η κατανόηση της ιδιαιτερότητας του κάθε ατόμου, του ψυχικού πόνου και των χαρισμάτων του ώστε το άτομο να ενδυναμωθεί, να υποστηριχθεί και τελικά να ανακουφιστεί.
Αφουξενίδου Ελένη,
(Ψυχολόγος, MS συμβουλευτική ψυχολογία και ψυχοθεραπεία)
Βιβλιογραφία
Bailey, R., & Pico, J. (2020). Defense mechanisms. StatPearls Publishing.
Bruschweiler-Stern, N., Lyons-Ruth, K., Morgan, A. C., & Nahum, J. P. (2007). The foundational level of psychodynamic meaning: Implicit process in relation to conflict, defense and the dynamic unconscious. The International Journal of Psychoanalysis, 88(4), 843. https://doi.org/10.1516/t2t4-0x02-6h21-5475
Cramer, P. (2015). Understanding defense mechanisms. Psychodynamic Psychiatry, 43(4), 523-552. https://doi.org/10.1521/pdps.2015.43.4.523
Cramer, P. (2015). Change in children’s externalizing and internalizing behavior problems. Journal of Nervous & Mental Disease, 203(3), 215-221. https://doi.org/10.1097/nmd.0000000000000265
Perry, J. C., & Metzger, J. (2014). Introduction to “Defense mechanisms in psychotherapy”. Journal of Clinical Psychology, 70(5), 405-405. https://doi.org/10.1002/jclp.22084