ΨΥΧΟΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗ

Η διερεύνηση των διαφορετικών συνδυασμών των διαθέσεων, μας επιτρέπει να κατανοήσουμε καλύτερα την ιδιαιτερότητά των δικών μας διαθέσεων και να χρησιμοποιήσουμε πιο στοχευμένες τεχνικές για την αντιμετώπιση των δυσφοριών μας. Μια πολύ ενδιαφέρουσα συνδυαστική μορφή διαθέσεων είναι η αγχώδης κατάθλιψη που διερευνάται με διαγνωστικά σαν το HADS.

Θα μπορούσαμε να φανταστούμε αυτή την μορφή σαν δυο αδέλφια όπου το ένα (άγχος) προσπαθεί να διατηρήσει υψηλά τα επίπεδα διέγερσης στο άτομο για να μην αντιλαμβάνεται την θλίψη του και με αυτό τον τρόπο γεννάται μια νέα υβριδική συναισθηματική κατάσταση κάτι ανάμεσα στην οργή και τη θλίψη. 

Με τον τρόπο αυτό επιτυγχάνεται μια σχετική ανακωχή που σε βάθος χρόνου εξασθενεί και μοιραία εξαντλεί τον οργανισμό μας (Να σημειωθεί ότι κατά κάποιον τρόπο η θλίψη γίνεται αντιληπτή από τον εγκέφαλο μας ως μία μορφή λήθαργου ή απειλής).

Η αγχώδης κατάθλιψη ή κατάθλιψη με ψυχοκινητική ανησυχία είναι μια ιδιαίτερη μορφή κατάθλιψης που αποκλίνει από την συνηθισμένη επίμονη θλίψη.

Σε αυτή την ιδιαίτερη μορφή κατάθλιψης κυριαρχούν συναισθήματα και συμπεριφορές όπως ο θυμός η νευρικότητα, η εκρηκτικότητα γι’ αυτό και συχνά το άτομο παραγκωνίζεται από το οικείο περιβάλλον του ατόμου με αποτέλεσμα να αισθάνεται ότι κάτι δεν πάει καλά με το ίδιο καθώς δεν ανήκει ούτε στο φάσμα της κατάθλιψης αλλά ούτε και στο ξεκάθαρο άγχος.

Ένα άτομο με αγχώδη κατάθλιψη νιώθει μεν μια μορφή απελπισίας και απομονώνεται από το κοινωνικό του περιβάλλον, ωστόσο δεν εμφανίζεται ληθαργικό ή κουρασμένο, όπως είναι η συνήθης εικόνα ενός καταθλιπτικού ατόμου.

Η άγχουσα κατάθλιψη παλαιότερα ονομαζόταν «ανήσυχη μελαγχολία» (melancholia agitata) και μπορεί να συνυπάρχει με άλλες δυσφορίες της διάθεσης όπως με την κλινική (μείζονα) κατάθλιψη.

Συμπτώματα
Σε αυτό το είδος κατάθλιψης συναντάμε συχνά αϋπνία και ένα αίσθημα ματαιότητας. Το άτομο μπορεί επίσης να παρουσιάζει έντονο εκνευρισμό. Πιο ειδικά, τα συμπτώματα της αγχώδους κατάθλιψης περιλαμβάνουν τα εξής:

• Ακραία νευρικότητα και ευερεθιστότητα (απότομη συμπεριφορά προς τους συγγενείς ή τους φίλους, ενόχληση χωρίς ιδιαίτερο λόγο),
• Εκρήξεις θυμού,
• Νευρικές κινήσεις των άκρων,
• Σκέψη που «τρέχει» και ακατάπαυστη ομιλία,
• Νευρικός βηματισμός στον χώρο,
• Δάγκωμα των νυχιών,
• Συχνά παράπονα και φωνές,
• Τριχοτιλλομανία / δερματιλλομανία.

Ο θυμός και η νευρικότητα είναι πιθανά συμπτώματα και της κλινικής κατάθλιψης, ωστόσο στα άτομα με αυτή τη μορφή κατάθλιψης οι εκδηλώσεις τους είναι πιο έντονες καθώς δημιουργεί στο άτομο αντικρουόμενα συναισθήματα, όπως μια ασυνήθιστη εγρήγορση αλλά ταυτόχρονα καταιγισμός από αρνητικές σκέψεις και κακή διάθεση.

Αίτια

Το χρόνιο στρες, τα τραυματικά γεγονότα ζωής, μια ορμονική ανισορροπία ή και μια συνυπάρχουσα διαταραχή της διάθεση ( π.χ. αγχώδης) μπορεί να πυροδοτήσουν την αγχώδη κατάθλιψη.
Άλλοτε πάλι, τα παραπάνω συμπτώματα αποτελούν παρενέργειες των φαρμάκων που χορηγούνται στο πλαίσιο της θεραπευτικής αντιμετώπισης της κλινικής κατάθλιψης.

Διάγνωση & αντιμετώπιση

Για τη διάγνωση της άγχουσας κατάθλιψης θα πρέπει αρχικά να αποκλειστούν άλλες πιθανές αιτίες που μπορεί να προκαλούν τα συμπτώματα, όπως διατροφικές ελλείψεις ή ορμονικές ανισορροπίες. Θα πρέπει επίσης να διερευνηθεί κατά πόσο συνυπάρχουν άλλες ψυχικές διαταραχές, όπως η κλινική κατάθλιψη.

Βάσει του Διαγνωστικού και Στατιστικού Εγχειριδίου των Ψυχικών Διαταραχών (DSM-V), η διάγνωση της άγχουσας κατάθλιψης βασίζεται στα παρακάτω κριτήρια:

Εκδήλωση τουλάχιστον ενός επεισοδίου κλινικής κατάθλιψης

και τουλάχιστον δύο από τα παρακάτω συμπτώματα:

• Ψυχοκινητική ανησυχία ή σωματικές εκδηλώσεις ανησυχίας και νευρικότητας,
• Γρήγορες ή καταιγιστικές σκέψεις,
• Ψυχολογική ανησυχία ή έντονη εσωτερική ένταση.

Όπως και η κλινική κατάθλιψη, η αγχώδης κατάθλιψη μπορεί να αντιμετωπιστεί με ψυχοθεραπεία ή έναν συνδυασμό φαρμακευτικής αγωγής (αντικαταθλιπτικά, αγχολυτικά, σταθεροποιητές διάθεσης) και ψυχοθεραπείας.

Όταν δυσκολευόμαστε να αντιμετωπίσουμε όσα μας δυσκολεύουν μπορούμε να ζητήσουμε την βοήθεια του θεραπευτή μας ή να ακολουθήσουμε κάποιες τεχνικές διαχείρισης και αναγνώρισης της κατάστασης μας με κατανόηση. Μπορούμε να εξηγήσουμε στους ανθρώπους μας αλλά και στον εαυτό μας αυτό που μας συμβαίνει χωρίς αυτοκριτική. Το να ζητάμε βοήθεια δε σημαίνει ότι παραδεχόμαστε ότι είμαστε αδύναμοι και ανίκανοι να κάνουμε καλά τον εαυτό μας αλλά το αντίθετο! Σημαίνει ότι πιστεύουμε στον εαυτό μας και επιθυμούμε πραγματικά να γίνουμε καλά.

Ακόμη και αν έχουμε προσπαθήσει να ζητήσουμε βοήθεια και δεν έχουμε δει γρήγορα αποτελέσματα χρειάζεται να έχουμε υπομονή. Όσο διάστημα έχουμε αφήσει να πονάμε θέλει τον κατάλληλο χρόνο επούλωσης. Ας σταματήσουμε να σκεφτόμαστε τον κόπο της διαδικασίας και ας κάνουμε ένα βήμα μπροστά!

Νίκος Παναγιωτόπουλος 

(Ψυχολόγος, MSc κλινική ψυχολογία, Υπ. Phd, κλινικός επόπτης)

Η αυτοπεποίθηση είναι μια ιδιότητα που πολλοί από εμάς θα θέλαμε να έχουμε σε μεγαλύτερο βαθμό – ειδικά όταν βρισκόμαστε σε ένα νέο μέρος ή με μια ομάδα ανθρώπων που δεν γνωρίζουμε πολύ καλά. Για ορισμένους, αυτή η εσωτερική σιγουριά φαίνεται να έρχεται φυσικά. Αλλά τι συμβαίνει με τους υπόλοιπους; 

Όταν το άγχος μας αυξάνεται και αρχίζει να επηρεάζει την καθημερινότητά μας, συχνά γίνεται δύσκολο να συνδεθούμε και να επικοινωνήσουμε με τους άλλους ανθρώπους. Ποια είναι όμως η διαφορά μεταξύ ενός ντροπαλού ή εσωστρεφούς ανθρώπου, και ενός ανθρώπου που έχει κοινωνικό άγχος;

Κοινωνικό άγχος ή εσωστρέφεια;

Από τη στιγμή που ο όρος “κοινωνική φοβία” εμφανίστηκε στο Διαγνωστικό και Στατιστικό Εγχειρίδιο Ψυχικών Διαταραχών (DSM-III) της Αμερικανικής Ψυχιατρικής Εταιρείας το 1980, υπήρξε σύγχυση ως προς τις διαφορές ανάμεσα στη «συστολή» ή «ντροπαλότητα» από τη μία, και τη «διαταραχή κοινωνικού άγχους» (πρώην «κοινωνική φοβία»).

Πρόσφατες έρευνες στον τομέα της ψυχολογίας έρχονται να απαντήσουν σε όλα τα παραπάνω, διευκρινίζοντας ότι το να είναι κάποιος ντροπαλός ή εσωστρεφής αποτελεί χαρακτηριστικό προσωπικότητας, και διαφέρει από το κοινωνικό άγχος.

Πολλοί άνθρωποι που είναι ντροπαλοί δεν έχουν τα ίδια αρνητικά συναισθήματα και συμπτώματα που συνοδεύουν την διαταραχή κοινωνικού άγχους. Ζουν, εργάζονται, αλληλεπιδρούν κανονικά, χωρίς να βλέπουν τη συστολή ως κάτι αρνητικό που εμποδίζει την καθημερινότητά τους. Αν και αρκετοί άνθρωποι με κοινωνικό άγχος μπορεί να είναι ντροπαλοί ή εσωστρεφείς, η συστολή δεν αποτελεί προϋπόθεση για να λάβει κάποιος τη διάγνωση της διαταραχής. Από την άλλη, υπάρχουν πολλοί άνθρωποι που υποφέρουν από το κοινωνικό τους άγχος, με αποτέλεσμα να αποφεύγουν κοινωνικές καταστάσεις ή να τις υπομένουν με μεγάλη δυσκολία ή φόβο, αλλά εάν δεν είχαν τη συγκεκριμένη διαταραχή μπορεί να απολάμβαναν την προσοχή και το ενδιαφέρον σε μια κοινωνική αλληλεπίδραση ή να ήταν περισσότερο εξωστρεφείς. Όπως συμβαίνει με αρκετές διαταραχές, έτσι και στην περίπτωση του άγχους φαίνεται ότι όλοι οι άνθρωποι κινούμαστε πάνω σε ένα συνεχές, με την διαταραχή κοινωνικού άγχους να βρίσκεται στο άκρο.

Τι είναι η διαταραχή κοινωνικού άγχους;

Τα άτομα με κοινωνικό άγχος, βιώνουν έντονο φόβο ή άγχος για μία ή περισσότερες κοινωνικές καταστάσεις, κατά τις οποίες είναι πιθανή η αξιολόγηση και η κριτική από άλλους ανθρώπους. Τέτοιες καταστάσεις περιλαμβάνουν το να μιλήσει κάποιος μπροστά σε κοινό, να εκτελέσει κάποια δραστηριότητα μπροστά σε κόσμο, ή πιο μικρές καταστάσεις όπως το να κάνει ψιλή κουβέντα σε μια παρέα ή να φλερτάρει με κάποιον/α. Τα άτομα που έχουν κοινωνικό άγχος φοβούνται ότι θα εκδηλώσουν συμπτώματα άγχους (π.χ. θα έχουν εφίδρωση, τρέμουλο κλπ.) ή θα συμπεριφερθούν με έναν τρόπο που θα τους φέρει σε αμηχανία ή θα προκαλέσει την αρνητική κριτική των υπολοίπων. Για παράδειγμα, κάποιος που φοβάται ότι θα ιδρώσει μέσα στο πλήθος είναι πιθανό να αποφύγει να χαιρετήσει με χειραψία κάποιον, ενώ κάποιος που ανησυχεί ότι θα τρέμουν τα χέρια του, πιθανότατα θα αποφύγει να φάει, να πιει ή να γράψει μπροστά σε τρίτους. Με την ίδια λογική, κάποιος που σκέφτεται ότι θα πει κάτι ανόητο ή θα κάνει σαρδάμ και θα γίνει ρεζίλι, αποφεύγει να μιλήσει σε μία παρέα ή να ξεκινήσει μια κουβέντα.

«Θα γίνω ρεζίλι…»

Σκέψεις όπως «Δεν θα ξέρω τι να πω», «Η φωνή μου θα αρχίσει να τρέμει και θα γίνω ρεζίλι» ή «Θα φανώ βαρετός/ή» είναι πολύ συχνές, και έχουν ως αποτέλεσμα έντονο άγχος ή δυσφορικά σωματικά συμπτώματα ως αντίδραση στο άγχος. Συχνά αποφεύγονται κοινωνικές καταστάσεις (π.χ. πάρτυ ή άλλες εκδηλώσεις) στις οποίες κανονικά θα ήθελαν να συμμετάσχουν, ή τις υπομένουν με έντονο άγχος και δυσφορία.

Οι άνθρωποι με κοινωνικό άγχος αντιλαμβάνονται ότι ο φόβος ή το άγχος τους είναι δυσανάλογα με την πραγματική κοινωνική «απειλή», αλλά νιώθουν ότι δεν μπορούν να ελέγξουν την ανησυχία τους, με αποτέλεσμα να αποφεύγουν πολλές καταστάσεις στη ζωή τους και να βιώνουν σημαντικές δυσκολίες στην κοινωνική, επαγγελματική και προσωπική ζωή τους.

Το κοινωνικό άγχος συνοδεύεται από πολλά σωματικά συμπτώματα, όπως: κοκκίνισμα στο πρόσωπο, δυσκολία στην αναπνοή, ναυτία ή στομαχική δυσφορία,

τρέμουλο, σφίξιμο στο στήθος, ταχυπαλμία, εφίδρωση. Τα συμπτώματα αυτά συνήθως μεγεθύνονται από την τάση του ατόμου να έχει όλη την προσοχή του στραμμένη στον εαυτό του και στο πώς συμπεριφέρεται στις κοινωνικές καταστάσεις. Έτσι, αντιλαμβάνεται και τις πλέον ανεπαίσθητες σωματικές μεταβολές, οι οποίες, ακριβώς επειδή όλη η προσοχή του είναι στραμμένη σε αυτές, γίνονται ακόμα εντονότερες. Ως εκ τούτου, δεν μπορεί να χαλαρώσει και να ευχαριστηθεί σε κοινωνικές καταστάσεις, αλλά επίσης επιτείνεται το άγχος του, καθώς φοβάται ότι τα συμπτώματα γίνονται αντιληπτά από τους άλλους, και έτσι θα σχολιαστεί ή και θα ρεζιλευτεί. Η σκέψη αυτή πυροδοτεί πρόσθετο άγχος. Ο φαύλος κύκλος συνεχίζεται και μπορεί να οδηγήσει ακόμη και σε μια αυτοεκπληρούμενη προφητεία, δηλαδή, για παράδειγμα, να γίνει αντιληπτό το άγχος του και να σχολιαστεί το κοκκίνισμα ή η νευρικότητά του.

Συχνότητα

Η διαταραχή κοινωνικού άγχους έχει συχνότητα 7 με 13% και είναι η συχνότερη αγχώδης διαταραχή, ενώ είναι η τρίτη σε συχνότητα μεταξύ όλων των ψυχικών διαταραχών. Συνήθως ξεκινά στην παιδική ηλικία και εφηβεία κατά μέσο όρο μεταξύ 8-15 ετών.

Συμπτώματα κοινωνικού άγχους

Η διαταραχή κοινωνικού άγχους μπορεί να λάβει γενικευμένες διαστάσεις, δηλαδή να περιλαμβάνει αρκετές κοινωνικές περιστάσεις (γενικευμένη μορφή) ή μπορεί να αφορά μια συγκεκριμένη κατάσταση (περιορισμένη μορφή) όπως π.χ. την ομιλία   μπροστά σε κοινό. Η έκθεση στις προαναφερόμενες καταστάσεις προκαλεί υπερβολικό κοινωνικό άγχος που σε κάποιες περιπτώσεις οδηγεί ακόμα και κρίση πανικού. Έτσι λοιπόν το άτομο υιοθετεί συμπεριφορές αποφυγής κοινωνικών συνδιαλλαγών ή συμπεριφορές ασφαλείας όπως να μην κάνει βλεμματική επαφή, ή να κάνει ατελείωτες πρόβες στο τι θα πει. Ως αποτέλεσμα το άτομο αντιμετωπίζει μείωση της κοινωνικής και εργασιακής λειτουργικότητάς του.

Υψηλό κοινωνικό άγχος

Άτομα με υψηλό κοινωνικό άγχος ερμηνεύουν τις κοινωνικές περιστάσεις με απειλητικό τρόπο ή καταστροφικό τρόπο. Το ότι αναγνωρίζουν το υπερβολικό ή παράλογο του φόβου τους, δε μεταφράζεται σε μείωση ή διακοπή των συμπτωμάτων. Νιώθουν ότι διαρκώς κρίνονται και αξιολογούνται αυστηρά από τους

ανθρώπους. Επιπλέον υπερεκτιμούν τη σημασία κάποιων κοινωνικών κανόνων με αποτέλεσμα να βάζουν πολύ υψηλά standard για τη δική τους παρουσία. Σε βαθύτερο επίπεδο υπάρχουν πεποιθήσεις προσωπικής ανεπάρκειας, διαφορετικότητας, ευαλωτότητας.

Κοινωνικό άγχος μπορεί να εμφανιστεί από την παιδική ηλικία μετά από μικρά ή μεγάλα γεγονότα τα οποία το παιδί θα βιώσει τραυματικά με ντροπή. Επιπλέον μπορεί να οφείλεται σε μαθημένα ενδοοικογενειακά πρότυπα προβληματικής κοινωνικοποίησης κατά τη διάρκεια της παιδικής του ηλικίας. Σε αυτές τις περιπτώσεις η ικανότητα κοινωνικοποίησης υποσκάπτεται από νωρίς και το παιδί ελάμβανε συστηματικά άμεσα ή έμμεσα μηνύματα ότι η επαφή με τρίτους είναι μάλλον απειλητική με διάφορους τρόπους και ότι πρέπει να προσέχει.

Κοινωνικό άγχος μπορεί να προκαλέσει σαφέστατα η μη αποδοχή ενός παιδιού από τους συνομήλικους του στο σχολείο, ειδικά όταν αυτή εκδηλώνεται και με το bullying.

Αποφευκτική διαταραχή προσωπικότητας.

Πολλοί άνθρωποι αγχώνονται ακόμα περισσότερο στο άκουσμα της λέξης διαταραχής. Η λέξη διαταραχή δίνει έμφαση στην συχνότητα των συμπτωμάτων που διαταράσσουν την ζωή του ανθρώπου, καθώς τείνουν να γίνουν μόνιμα!

Η αποφευκτική διαταραχή προσωπικότητας μπορεί να θεωρηθεί μια ακραία μορφή κοινωνικού άγχους σε ένα νοητό φάσμα στο οποίο η ντροπαλότητα αποτελεί την ήπια εκδήλωσή του. Περιλαμβάνει σταθερή στο χρόνο συμπεριφορική αποφυγή κάθε είδους έκθεσης και επιπλέον τα παρακάτω χαρακτηριστικά.

1. Αποφυγή επαγγελματικών δραστηριοτήτων που περιλαμβάνουν σημαντική διαπροσωπική επαφή,

2. Απροθυμία σύναψης σχέσεων,

3. Περιορισμός στενών φιλικών σχέσεων,

4. Διστακτικότητα συμμέτοχης σε νέες δραστηριότητες,

5. Συστολή σε νέες γνωριμίες,

6. Αρνητική εικόνα εαυτού / σχήματα ανεπάρκειας,

7. Έντονη ενασχόληση με το ενδεχόμενο κριτικής / απόρριψης.

Σημαντικό ποσοστό ατόμων που εμφανίζουν κοινωνικό άγχος δεν απευθύνονται σε ειδικό ψυχίατρο ή ψυχολόγο, καθώς την υποβαθμίζουν στο επίπεδο μιας «ντροπαλότητας» ή «φυσιολογικής συστολής» ή «εσωστρέφειας». Υπολογίζεται ότι περίπου ένα 50% των ατόμων με διαταραχή κοινωνικού άγχους δεν

αναζητούν ποτέ θεραπεία, ενώ συχνά όταν το πράττουν μπορεί να έχουν περάσει 15-20 χρόνια με συμπτώματα κοινωνικού άγχους.

Αντιμετώπιση

Ξεκινάμε από ασκήσεις φυσιολογίας και αναπνοές για να μάθουμε και να ρυθμίσουμε το σώμα και το νου μας να μειώνει τα επίπεδα των ορμονών του άγχους.

Εστίαση της προσοχής στο εδώ και στο τώρα.

(Πολλοί θα δυσκολευτούν να εστιάσουν… ξεκινήστε από απλή εστίαση προσοχής στην αναπνοή ακόμα και εάν σας φαίνεται απλό ή χαζό).

Σταδιακή έκθεση (κάντε μια λίστα στις κοινωνικές καταστάσεις που σας αγχώνουν και ξεκινήστε να εκτίθεστε ξεκινώντας από τα πιο απλά… για παράδειγμα να ρωτήσω ένα άγνωστο εάν ξέρει που είναι ο τάδε δρόμος ή να περάσω ανάμεσα από κόσμο όπου θα τραβήξω την προσοχή έστω και για λίγο)… πάρτε ένα γνωστό στο τηλέφωνο να ζητήσετε κάποια πληροφορία. Σταδιακά και ανάλογα με την λίστα σας, προχωρήστε στα πιο δύσκολα συμπεριφορά πειράματα…

Συζητήστε με τον θεραπευτή σας τι σας δυσκολεύει περισσότερο και δουλέψτε το μέχρι να εξαλειφθεί!

Αιμιλία Μωραίτη 

(Ψυχολόγος, γνωσιακή συμπεριφορική ψυχοθεραπεύτρια)

Βιβλιογραφία

https://meropisimou.com/enimerosi_psychology/katanoontas-to-kinoniko-agchos/ ,

https://www.ibrt.gr/%CE%BA%CE%BF%CE%B9%CE%BD%CF%8C/%CE%B1%CF%85%CF%84%CE%BF%CE%B2%CE%BF%CE%AE%CE%B8%CE%B5%

online/%CE%AC%CE%B3%CF%87%CE%BF%CF%82/%CE%BA%CE%BF%CE%B9%CE%BD%CF%89%CE%BD%CE%B9%CE%BA%CE%AE- %CF%86%CE%BF%CE%B2%CE%AF%CE%B1-%CE%BA%CE%BF%CE%B9%CE%BD%CF%89%CE%BD%CE%B9%CE%BA%CF%8C- %CE%AC%CE%B3%CF%87%CE%BF%CF%82/ ,

https://kalimeristherapist.com/%CE%BA%CE%BF%CE%B9%CE%BD%CF%89%CE%BD%CE%B9%CE%BA%CE%AE- %CF%86%CE%BF%CE%B2%CE%AF%CE%B1/

Εισαγωγή

Το ερωτηματολόγιο του γενικευμένου άγχους μας επιτρέπει να κατανοήσουμε σε ποια βαθμίδα βρισκόμαστε για να μπορέσουμε να παρέμβουμε.

Από πλευράς φυσιολογίας, βλέπουμε το άγχος σαν παραπανίσια ¨ενεργοποίηση ή ΄ρεύμα που περνά από το σώμα μας¨  και που χρειάζεται να ρυθμίσουμε για να μην ¨κάψουμε¨ τις ασφαλείς.

Από κοινωνικής πλευράς, βλέπουμε το άγχος σαν κάτι που ενισχύεται από λανθασμένες πεποιθήσεις και που μας κάνει να φαινόμαστε δουλευταράδες και άξια μέλη της κοινωνίας, μιας και μάθαμε ότι τα αγαθά αποκτούνται με κόπο. 

Πριν αρχίσουμε τα επιστημονικά… να σας παραθέσω ένα προσωπικό βίωμα 

Σήμερα το μεσημέρι και μετά από το καλό μαγειρεμένο παστίτσιο λαχανικών της αδερφής μου, βομβαρδίστηκα από πληροφορίες σχετικές με την πρόσφατη διάγνωση της 

Φαίνεται πως ή υπερπαραγωγή αδρεναλίνης ξεκίνησε να της δημιουργεί πρόβλημα στην καρδία. Με ρώτησε εάν πρέπει να πάρει xanax καθώς της το πρότειναν μεταξύ άλλων για να μειώσει το άγχος της! Πέρασαν πολλά από το μυαλό μου εκείνη τη στιγμή αλλά κατέληξα σε ένα απλό ¨κάνε ότι σου είπε ο γιατρός σου¨ ! Έφυγα ελαφρά απογοητευμένος, μιας και δεν της εξήγησα πως λειτουργεί το άγχος. Για να μειώσω τις ενοχές μου άνοιξα τα τεφτέρια μου προχώρησα σε μία σύνθεση που θα την στείλω στην ίδια άλλα και σε σας. Προχώρησα και στην σύνθεση των πληροφοριών του συσσωρευμένου ή χρόνιου άγχους που πιθανόν να διαβάσετε στην σχετική ενότητα.

Η αλήθεια είναι πως εάν δίναμε λίγο βάση σε απλά πράγματα, θα ζούσαμε πολύ καλύτερα και περισσότερο!

Σχετικά με το άγχος

Tο άγχος είναι ένα συναίσθημα που υπάρχει σε όλους μας. Ο λόγος ύπαρξης του είναι εξελικτικός, αφού μέσω του «συναισθήματος του άγχους» το σώμα μας λαμβάνει από τον εγκέφαλο «σήματα» που το προειδοποιεί ότι μια κατάσταση μπορεί να γίνει επικίνδυνη και απειλητική για το ίδιο. Μέσω του άγχους, ο «άνθρωπος των σπηλαίων» θα  απέφευγε να γίνει θήραμα από τα αρπακτικά. Χαρακτηρίζεται  από συναισθήματα  έντονης ανησυχίας και έντασης οδηγώντας ένα σύνολο αλλαγών στο σώμα μας , όπως  αυξημένη αρτηριακή πίεση, ταχυκαρδία και εγρήγορση. Πως γίνεται όμως ένα θετικό συναίσθημα επιβίωσης αντί να μας βοηθάει να γίνεται εμπόδιο στην καθημερινότητα μας;

Το πρόβλημα δεν έγκειται στο ίδιο το συναίσθημα, αλλά στις σκέψεις που προηγούνται (π.χ. τι πραγματικά ο εγκέφαλος μας προσλαμβάνει ως απειλή). Διότι υπάρχει σημαντική διαφορά στην σκέψη μεταξύ του «θέλω να γίνω παραγωγικός» απ’ το «με κυνηγάει κάποιο θήραμα». Έτσι το άγχος μπορούμε να το χωρίσουμε σε «παραγωγικό άγχος» και «αντιπαραγωγικό άγχος».

Το γενικευμένο μη παραγωγικό άγχος χαρακτηρίζεται από υπερβολικό άγχος ή ανησυχία που το άτομο αδυνατεί να ελέγξει ή να διαχειριστεί για καθημερινές δραστηριότητες ρουτίνας. Αυτή η υπερβολική ανησυχία παρεμποδίζει την καθημερινή λειτουργικότητα λόγω της τάσης που εμφανίζουν τα άτομα για καταστροφολογία σε διάφορους τομείς όπως υγεία, οικονομικά ζητήματα, οικογενειακά και προβλήματα με φίλους, προσωπικά ή επαγγελματικά θέματα.

Όταν το άγχος αυξάνεται οδηγεί σε δυσλειτουργία του Κεντρικού Νευρικού Συστήματος (ΚΝΣ). Σε περιπτώσεις μειωμένου άγχους το άτομο έχει την ικανότητα να ανταποκριθεί άμεσα και αποτελεσματικά, ενώ το σώμα επανέρχεται. Σε περιπτώσεις όμως χρόνιου και παρατεταμένου άγχους το ανοσοποιητικό σύστημα μπορεί να αποδυναμωθεί καθιστώντας τον οργανισμό ευάλωτο.

Η έντονη ανησυχία -ένα από τα κύρια συμπτώματα του άγχους- είναι ένα συναίσθημα που σχετίζεται άμεσα με αρνητικές σκέψεις πολλές φορές και εικόνες. Τόσο οι σκέψεις όσο και οι εικόνες είναι αγχογόνες και το άτομο κάνει προσπάθειες να τις αποφύγει.

Το άτομο σταδιακά μπαίνει σε έναν φαύλο κύκλο εφόσον ζει σε έναν μόνιμο φόβο μιας επικείμενης καταστροφής με άμεσες συνέπειες σε όλα τα επίπεδα της καθημερινής λειτουργικότητας.

Τα συμπτώματα του Γενικευμένου Άγχους ποικίλλουν σε συνδυασμό, συχνότητα και ένταση. Κάποια από αυτά είναι συνεχής ανησυχία, εκνευρισμός και εμμονή για μικρά ή μεγάλα ζητήματα, κόπωση, δυσκολία συγκέντρωσης και μνήμης, ευθιξία και ευερεθιστότητα, μυϊκή ένταση, άλγος και μουδιάσματα, τρέμουλο, δυσκολία στον ύπνο (συνήθως αυπνία πρώιμη και ενδιάμεση), εφίδρωση, ναυτία και διάρροια, δύσπνοια και ταχυκαρδία.

Όσοι φέρουν Γενικευμένο Άγχος μπορεί να μην έχουν μόνιμα ή έντονα συμπτώματα άγχους αλλά μπορεί να αισθάνονται ανησυχία χωρίς κανέναν ιδιαίτερο λόγο. Για παράδειγμα, μπορεί να ανησυχούν υπερβολικά για την ασφάλεια τους ή κάποιου αγαπημένου τους προσώπου ή ακόμα να πιστεύουν πως κάτι κακό μπορεί να τους συμβεί χωρίς όμως να συντρέχει κάποιος ιδιαίτερος λόγος.

(Για περισσότερες πληροφορίες δες το σχετικό άρθρο πάνω στο χρόνιο άγχος)

Τα συμπτώματα στα παιδιά και στους εφήβους περιλαμβάνουν υπερβολική ανησυχία ακαδημαϊκής επίδοσης στο σχολείο αλλά και στον αθλητισμό, ανησυχία του να είναι πολύ συνεπείς, άγχος για σεισμούς και καταστροφικά γεγονότα. Επίσης τα παιδιά και οι έφηβοι νιώθουν άγχος προκειμένου να ταιριάσουν σε παρέες και να είναι αρεστοί στον κοινωνικό τους περίγυρο, εμφανίζουν τελειοθηρία, έλλειψη αυτοεκτίμησης και αυτοπεποίθησης, αναζητούν επιβεβαίωση και χρειάζονται διαβεβαιώσεις για την επίδοσή τους.

Λίγα πράγματα για την κορτιζόλη… 

Η παραγωγή της κορτιζόλης έχει αγαθές προθέσεις: να δώσει ενέργεια στο σώμα όταν αυτό βρεθεί σε συνθήκες στρες (stress). Σκεφτείτε έναν πρωτόγονο άνθρωπο που ξαφνικά βλέπει μπροστά του ένα ζώο το οποίο είναι θανάσιμος εχθρός του. Στη θέα αυτή, το σώμα του απελευθερώνει διάφορες ορμόνες για να ανταπεξέλθει στην κατάσταση. Ο εγκέφαλος ενεργοποιεί γρήγορα τα νεύρα που ξεκινούν από κέντρα ελέγχου του εγκεφαλικού στελέχους. Αυτό προκαλεί απελευθέρωση νοραδρεναλίνης από ποικίλες δομές και αδρεναλίνης από τα επινεφρίδια.

Η απελευθέρωση των ορμονών θεμελιώνει την αντίδραση μάχης ή φυγής – η άμεση αντίδραση που πρέπει να συμβεί ως απάντηση στον κίνδυνο. Όλοι αναγνωρίζουμε την αρχική αίσθηση μουδιάσματος, την εφίδρωση, την αυξημένη εγρήγορση, τους γρήγορους παλμούς, την αύξηση της αρτηριακής πίεσης και γενικά το αίσθημα φόβου που νιώθουμε, αμέσως μετά από το στρεσογόνο ερέθισμα. Ανάμεσα στις ορμόνες που δίνουν ορμή στους μυς για να αντιμετωπίσουν τον κίνδυνο είναι και η κορτιζόλη η οποία τροφοδοτεί το αίμα με ενεργειακά καύσιμα όπως είναι η γλυκόζη και τα λιπαρά οξέα.

Με λίγα λόγια, η κορτιζόλη μας βοηθά να αντιμετωπίσουμε μια κατάσταση που προκαλεί στρες, όπως όταν δεχόμαστε σωματική επίθεση. Μας διευκολύνει να χρησιμοποιήσουμε την ενέργεια που έχουμε αποθηκευμένη στο σώμα μας. Η ορμόνη είναι ένας μηχανισμός επιβίωσης. Μάλιστα μια προσωρινή αύξηση της κορτιζόλης επιφέρει μια ήπια ευφορία στον εγκέφαλο.

Όμως, αν και η κορτιζόλη μπορεί να είναι ένας τρόπος αντιμετώπισης στις περιπτώσεις φυσικής απειλής και γενικότερα του στρες, αυτό το δώρο γίνεται εχθρός όταν ζούμε σε κατάσταση μόνιμου άγχους. Το σώμα απελευθερώνει συνεχώς περίσσεια ενέργεια καθώς νιώθει ότι απειλείται σε μόνιμη βάση και αυτό αυξάνει τις πιθανότητες για ένα μεγάλο αριθμό ασθενειών που σχετίζονται με το μεταβολισμό. Έτσι οι αγαθές προθέσεις τη κορτιζόλης δημιουργούν πρόβλημα στις σημερινές αγχώδεις συνθήκες ζωής.

Το επίμονο στρες κάνει αυτόν τον μηχανισμό επιβίωσης να δουλεύει με εντατικούς ρυθμούς υπονομεύοντας τον θετικό ρόλο της ορμόνης. 

Επιμέλεια άρθρου, Αιμιλία Μωραίτη

(Ψυχολόγος, γνωσιακή συμπεριφορική ψυχοθεραπεύτρια)

Εισαγωγή, Νίκος Παναγιωτόπουλος

(Ψυχολόγος, MSc κλινική ψυχολογία, Υπ. Phd, κλινικός επόπτης)

Βιβλιογραφία

https://www.psyxiatros.gr 

www.psychologynow.gr

Το ερωτηματολόγιο που μελετά τα γεγονότα του τελευταίου έτους, μας δίνει χρήσιμες πληροφορίες σχετικά με γεγονότα που επιβάρυναν τον οργανισμό μας και την ψυχική μας υγεία.

Πολλά από αυτά πιθανόν να μην τα συσχετίσαμε ποτέ με το στρες, καθώς οι ασυνείδητες εκφάνσεις του δεν θα φτάσουν ποτέ στο συνειδητό μας.

Η συνειδητοποίηση μας επιτρέπει να κατανοήσουμε και να παρέμβουμε σε τομείς που θα περνούσαν απαρατήρητοι ενώ με κατάλληλες παρεμβάσεις της ψυχολογίας της γνωσιακής επιστήμης και της φυσιολογίας θα μπορέσουμε να βελτιώσουμε τον γενικό δείκτη της ποιότητας ζωής.

Όσο υψηλότερο είναι το σκόρ μας, τόσο μεγαλύτερες οι πιθανότητες να αναπτύξουμε ψυχοσωματικές ασθένειες.

Τα καλά νέα είναι μπορούμε να αντισταθμίσουμε αυτό το σκορ εστιάζοντας στις απαντήσεις που σκοράραμε υψηλά.

Με ποιο τρόπο; 

1.Μιλώντας για τα πράγματα που δεν μπορούμε να αλλάξουμε καθώς η λεκτική έκφραση απελευθερώνει τις κακές μπλοκαριμένες ορμόνες στο σώμα,

2.Μιλώντας για τα πράγματα που μπορούμε να αλλάξουμε καθώς παρελθόν και μέλλον δεν διαφοροποιεί βιοχημικές αποκρίσεις στο σώμα (με απλά λόγια είτε ζήσουμε είτε φανταστούμε τον θάνατο, την ελευθερία, τον χωρισμό ο εγκέφαλος λειτουργεί το ίδιο),

3.Σε περίπτωση που θέλουμε παραπάνω πληροφορίες διαβάζουμε τις ιατρικές πληροφορίες του onmed.gr για να έχουμε και την πιο εκτενή εξήγηση.

Το ανθρώπινο σώμα ανταποκρίνεται στο άγχος απελευθερώνοντας ορμόνες που αυξάνουν τον ρυθμό της καρδιάς, της αναπνοής και αιματώνουν τους μυς ώστε να είναι έτοιμοι να ανταποκριθούν στην απειλή.

Όταν όμως η απελευθέρωση δεν σταματάει και τα επίπεδα άγχους παραμένουν υψηλά, τότε επηρεάζουν άμεσα την υγεία αρνητικά.

Μερικά από τα βασικά συμπτώματα του χρόνιου στρες είναι:

• Ευερεθιστότητα
• Κατάθλιψη
• Πονοκέφαλοι
• Αϋπνία

Το κεντρικό νευρικό και ενδοκρινικό σύστημα (CNS) είναι υπεύθυνο για την αντίδραση στην οποιαδήποτε κατάσταση σας κάνει να νιώθετε πως απειλείστε.

Ο υποθάλαμος στον εγκέφαλο παίρνει την εντολή ότι υπάρχει απειλή και ενημερώνει τα επινεφρίδια να απελευθερώσουν τις ορμόνες του στρες, δηλαδή την αδρεναλίνη και την κορτιζόλη.

Όταν η απειλή απομακρυνθεί, ο υποθάλαμος πρέπει να δώσει εντολή σε όλα τα συστήματα να επανέλθουν στον φυσιολογικό τους ρυθμό. Εάν το κεντρικό νευρικό σύστημα δεν καταφέρει να αποκαταστήσει τα φυσιολογικά επίπεδα ή εάν ο στρεσογόνος παράγοντας δεν απομακρύνεται, η ανταπόκριση στην απειλή θα συνεχιστεί.

Το χρόνιο στρες εκδηλώνεται και στη συμπεριφορά μέσω της υπερκατανάλωσης τροφής, μιας διατροφικής διαταραχής, της κατάχρησης αλκοόλ ή ναρκωτικών και της κοινωνικής απόσυρσης.

Αναπνευστικό και καρδιαγγειακό σύστημα

Οι ορμόνες του στρες επηρεάζουν το αναπνευστικό και καρδιαγγειακό σύστημα. Κατά τη διάρκεια της αντίδρασης στο στρες, η αναπνοή επιταχύνεται, προκειμένου να αυξηθεί το οξυγόνο στο αίμα. Αν πάσχετε από κάποιο αναπνευστικό πρόβλημα, όπως άσθμα ή εμφύσημα, το άγχος θα τα επιδεινώσει ακόμα περισσότερο.

Οι ορμόνες του στρες κάνουν τα αιμοφόρα αγγεία να συστέλλονται και να διοχετεύουν περισσότερο οξυγόνο στους μυς, ώστε να τους δυναμώνουν σε περίπτωση που χρειαστεί να λάβετε δράση και να αντιμετωπίσετε την απειλή. Αυτό σαν αποτέλεσμα αυξάνει την αρτηριακή σας πίεση.

Το χρόνιο στρες θα κάνει την καρδιά σας να εργάζεται πολύ σκληρά για μεγάλη διάρκεια. Όταν η πίεση ανεβαίνει συχνά, αυξάνονται και οι κίνδυνοι εγκεφαλικού επεισοδίου ή καρδιακής προσβολής.

Πεπτικό σύστημα

Το συκώτι, όταν βρίσκεστε σε κατάσταση άγχους, παράγει επιπλέον σάκχαρο (γλυκόζη) για να σας δώσει ενέργεια. Αν βιώνετε χρόνιο στρες μπορεί ο οργανισμός να μην είναι σε θέση να συμβαδίσει πια με αυτή την επιπλέον αύξηση γλυκόζης.

Έτσι, αυξάνεται ο κίνδυνος ανάπτυξης διαβήτη τύπου 2.

Πιθανώς λόγω του αυξημένου καρδιακού ρυθμού και της ταχείας αναπνοής να προκληθούν επίσης καούρες και παλινδρόμηση οξέων στο στομάχι.

Μυϊκό σύστημα

Οι μύες όταν αγχώνεστε είναι τεταμένοι και λειτουργούν σαν να ετοιμάζονται να προστατευτούν από έναν επερχόμενο τραυματισμό. Έχουν την τάση να επανέρχονται μόλις χαλαρώσετε, όμως εάν μείνουν τεταμένοι για μεγάλο διάστημα μπορεί να σας προκαλέσουν πονοκεφάλους ή πόνους στην πλάτη και στους ώμους.

Σεξουαλικότητα και αναπαραγωγικό σύστημα

Το άγχος είναι από μόνο του εξαντλητικό για το σώμα και το μυαλό. Δεν είναι ασυνήθιστο να μην υπάρχει διάθεση για σεξουαλική συνεύρεση όταν βρίσκεστε υπό συνεχή πίεση.

Το βραχυπρόθεσμο άγχος μπορεί να προκαλέσει στους άνδρες περισσότερη παραγωγή τεστοστερόνης, ενώ το χρόνιο άγχος έχει αντίθετα αποτελέσματα και ρίχνει τα επίπεδα τεστοστερόνης.

Ακόμα μπορεί να προκαλέσει στυτική δυσλειτουργία ή και ανικανότητα. Το χρόνιο στρες μπορεί επίσης να αυξήσει το κίνδυνο μόλυνσης για τα αναπαραγωγικά όργανα του άνδρα, όπως ο προστάτης και οι όρχεις.

Στις γυναίκες, από την άλλη, το άγχος μπορεί να επηρεάσει τον εμμηνορροϊκό κύκλο και να οδηγήσει σε ακανόνιστες και πιο οδυνηρές περιόδους. Ακόμα, μπορεί να επιδεινώσει τα σωματικά συμπτώματα της εμμηνόπαυσης.

Ανοσοποιητικό σύστημα

Το άγχος διεγείρει το ανοσοποιητικό σύστημα κι αυτό βραχυπρόθεσμα σας βοηθά να αποφύγετε λοιμώξεις και να θεραπεύσετε τυχόν πληγές.

Αλλά με την πάροδο του χρόνου οι ορμόνες του στρες θα αποδυναμώσουν το ανοσοποιητικό σας, θα μειώσουν την ανταπόκριση του σώματός σας σε ξένους εισβολείς και θα κάνουν τον οργανισμό σας πιο ευαίσθητο σε ιογενείς ασθένειες όπως η γρίπη και το κοινό κρυολόγημα, καθώς και άλλες λοιμώξεις.

Το άγχος μπορεί ακόμα να αυξήσει τον χρόνο που χρειάζεται για να ανακάμψετε από κάποια ασθένειά ή τραυματισμό.

Νικος Παναγιωτόπουλος,

(Ψυχολόγος, MSc κλινική ψυχολογία, Υπ.Phd)

Γιατί το λίγο στρες μάς κάνει καλό

Εάν η περίοδος των γιορτών σάς προκαλεί άγχος, μπορείτε να πάρετε κουράγιο από τα ευρήματα νέας μελέτης, σύμφωνα με τα οποία το λίγο άγχος κάνει καλό.

«Οι επιπτώσεις του στρες είναι σαφείς και δεν πρόκειται για κάτι καινούριο», λέει ο Assaf Oshri, επικεφαλής συγγραφέας της μελέτης και αναπληρωτής καθηγητής στο Πανεπιστήμιο της Georgia.

«Λίγα όμως είναι γνωστά για τις επιπτώσεις του λίγου στρες. Τα ευρήματά μας δείχνουν ότι τα χαμηλά έως μέτρια επίπεδα αντιληπτού στρες συσχετίστηκαν με αυξημένη νευρική ενεργοποίηση της μνήμης εργασίας, με αποτέλεσμα καλύτερη πνευματική απόδοση».

Η μνήμης εργασίας (MT), επίσης γνωστή ως λειτουργική μνήμη, μπορεί να ορίζεται ως το σύνολο των διαδικασιών που μας επιτρέπουν την προσωρινή αποθήκευση και το χειρισμό των πληροφοριών για να εκτελούμε περίπλοκες γνωστικές εργασίες, όπως η κατανόηση της γλώσσας, η ανάγνωση, οι μαθηματικές δεξιότητες, η εκμάθηση ή η συλλογιστική. Η μνήμη εργασίας είναι ένα είδος βραχυπρόθεσμης μνήμης και μάς χρησιμεύει όταν π.χ. θέλουμε να απομνημονεύσουμε έναν αριθμό τηλεφώνου ή να ανακαλέσουμε οδηγίες για το πώς θα φτάσουμε κάπου.

Οι ερευνητές ανέλυσαν μαγνητικές τομογραφίες από το Human Connectome Project, ένα έργο που χρηματοδοτείται από τα Εθνικά Ινστιτούτα Υγείας των ΗΠΑ. Οι τομογραφίες έγιναν σε πάνω από 1.000 άτομα με διαφορετικό φυλετικό και εθνικό υπόβαθρο.

Όσοι ανέφεραν ότι είχαν χαμηλά ή μέτρια επίπεδα στρες είχαν αυξημένη δραστηριότητα στα μέρη του εγκεφάλου που εμπλέκονται στην εργασιακή μνήμη.

Όσοι ανέφεραν όμως υψηλό στρες, εμφάνιζαν μείωσε σε αυτές τις περιοχές.

Οι ερευνητές υπολόγισαν τα επίπεδα άγχους μέσω ερωτήσεων όπως οι εξής: «Τον τελευταίο μήνα, πόσο συχνά στενοχωρηθήκατε εξαιτίας κάτι που συνέβη απροσδόκητα;» και «Τον τελευταίο μήνα, πόσο συχνά έχετε διαπιστώσει ότι δεν μπορούσατε να ανταπεξέλθετε σε όλα τα πράγματα που έπρεπε να κάνετε;».

Οι ερευνητές ρώτησαν επίσης τους συμμετέχοντες εάν ένιωθαν ότι η ζωή τους έχει νόημα και για την υποστήριξη που λαμβάνουν από τους φίλους τους.

Για την αξιολόγηση της λειτουργικής μνήμης, οι ερευνητές έδειξαν στους συμμετέχοντες μια σειρά εικόνων και τους ζήτησαν να ανακαλέσουν πληροφορίες.

Οι ερευνητές ανέλυσαν τις μαγνητικές τομογραφίες καθώς ολοκλήρωναν τις εργασίες για να αξιολογήσουν τη νευρική ενεργοποίηση σε διάφορα μέρη του εγκεφάλου.

Το χρόνιο επιβλαβές στρες μπορεί να αλλάξει τη δομή του εγκεφάλου, οδηγώντας σε αύξηση της λευκής ουσίας σε βάρος της φαιάς ουσίας, σημειώνουν οι συγγραφείς της μελέτης. Η τελευταία εμπλέκεται στον έλεγχο των μυών, στη λήψη αποφάσεων, στον αυτοέλεγχο και στη ρύθμιση των συναισθημάτων.

Αυτό το στρες μπορεί επίσης να αυξήσει τον κίνδυνο ημικρανίας υψηλής αρτηριακής πίεσης και καρδιακών παθήσεων, υπογραμμίζει η μελέτη.

Αντίθετα, προηγούμενες μελέτες του Oshri και των συνεργατών του, έχουν δείξει ότι το λίγο ή μέτριο στρες μπορεί να βοηθήσει στην οικοδόμηση ανθεκτικότητας και στη μείωση του κινδύνου ανάπτυξης προβλημάτων ψυχικής υγείας, όπως είναι η κατάθλιψη και οι αντικοινωνικές συμπεριφορές.

Οι συμμετέχοντες στη μελέτη που ανέφεραν περισσότερη υποστήριξη από την οικογένεια ή τους φίλους, φάνηκε επίσης ότι είναι πιο ικανοί να αντιμετωπίσουν τα χαμηλά έως μέτρια επίπεδα στρες με υγιή τρόπο.

«Πρέπει να έχετε την κατάλληλη υποστήριξη για να βγείτε πιο δυνατοί από τις αντιξοότητες και το άγχος. Για μερικούς ανθρώπους, η έκθεση σε αντιξοότητες είναι καλή. Για άλλους όμως, όχι. Είναι πιθανότερο να ανταπεξέλθετε στο άγχος εάν έχετε μια υποστηρικτική κοινότητα ή οικογένεια», λέει.

Τα ευρήματα δημοσιεύτηκαν στο επιστημονικό έντυπο Neuropsychologia.

πηγή onmed.gr

Η σημασία των πρώιμων εμπειριών της ζωής στη διαμόρφωση της προσωπικότητας του ανθρώπου έχει τονιστεί από διάφορα θεωρητικά ρεύματα της ψυχολογίας. Κυρίως δίνεται έμφαση στις πρώιμες εμπειρίες της ζωής του ανθρώπου, στην αλληλεπίδρασή του με τα σημαντικά πρόσωπα του περιβάλλοντός του και ιδίως με το πρόσωπο που τον φροντίζει στην αρχή της ζωής του, που είναι συνήθως η μητέρα του ή ο φροντιστής του. Η αρχική σχέση μητέρας/φροντιστή και βρέφους συντελεί στην απαρτίωση της εικόνας εαυτού καθώς και στη διαμόρφωση του τρόπου που ο κάθε άνθρωπος μαθαίνει να σχετίζεται με τους άλλους ανθρώπους.

            Σήμερα, τα ευρήματα της σύγχρονης έρευνας στο πεδίο των νευροεπιστημών τονίζουν τη σημασία που έχουν για την ανάπτυξη του παιδιού οι πρώιμες εμπειρίες της ζωής και ιδίως η σχέση με τη μητέρα. Νευροφυσιολόγοι έχουν αποδείξει, χωρίς αμφιβολία, ότι τα πρώιμα παιδικά βιώματα και εμπειρίες  επηρεάζουν την δομή των νευρικών κυττάρων και νευροϋποδοχέων του εγκεφάλου με συνέπεια τη συμμετοχή τους στη διαμόρφωση ψυχικών χαρακτηριστικών, δυνατοτήτων και γενικότερα της προσωπικότητας του ατόμου.

            Μάλιστα αυτή η καθοριστική σχέση ξεκινά πριν από την γέννηση, κατά τη διάρκεια της εγκυμοσύνης, όπου η αντίληψη του γονιού για τον κόσμο μεταδίδεται «χημικά» στο έμβρυο μέσω του πλακούντα. Παρά το γεγονός ότι το αναπτυσσόμενο παιδί δεν καταλαβαίνει τα γεγονότα που προκαλούν την αισθηματική αντίδραση της μητέρας, συνειδητοποιεί τις σωματικές αντιδράσεις και «εντυπώσεις» του συναισθήματος. Με αυτό τον τρόπο, το έμβρυο υιοθετεί «χημικά», από τη μήτρα ακόμα, τις γονεϊκές αντιλήψεις και η συμπεριφορά του προγραμματίζεται σύμφωνα με αυτές.

            Καθώς το παιδί αναπτύσσεται δεν εσωτερικεύει απλώς τα αντικείμενα ή τα πρόσωπα του περιβάλλοντός του, αλλά τις σχέσεις ολόκληρες. Τα βιώματα εσωτερικεύονται ως σύνολα, που περιλαμβάνουν μια αναπαράσταση του εαυτού, μια αναπαράσταση του αντικειμένου και ένα συναίσθημα που συνδέει και τα δύο. Η εσωτερίκευση της μητέρας από το βρέφος (ενδοβολή) αρχίζει με τις σωματικές αισθήσεις που προκαλούνται στο βρέφος όταν δέχεται τη μητρική φροντίδα (χάδι, φιλί, βλεμματική επαφή, κ.λ.π.), αλλά αποκτά νόημα όταν το βρέφος διαχωρίσει τον εσωτερικό κόσμο από τον εξωτερικό. Προοδευτικά οι μεμονωμένες νοητικές αναπαραστάσεις της μητέρας συνενώνονται και σχηματίζουν μια ενιαία νοητική αναπαράσταση.

            Το παιδί καθώς εξελίσσεται, δέχεται ερεθίσματα με τις αισθήσεις του σε όλο και μεγαλύτερο βαθμό και με όλο και μεγαλύτερη αντιληπτική ικανότητα και ευκρίνεια τόσο από το εξωτερικό του περιβάλλον (αντικείμενα, άνθρωποι και οι σχέσεις που αναπτύσσει μαζί τους) όσο και από το ίδιο του το σώμα (αναπτύσσει προοδευτικά την ικανότητα να στέκεται, να περπατά, να τρέχει και να αντιλαμβάνεται την θέση του σώματος και των μελών του στο χώρο (κιναισθησία). Παράλληλα κάθε παιδί έχει κάποιες συναισθηματικές ανάγκες και ο τρόπος με τον οποίο αυτές θα καλυφθούν καθορίζει σε σημαντικό βαθμό στοιχεία της προσωπικότητας αλλά και πεποιθήσεις για τον κόσμο και τις σχέσεις.

            Τα 2 με 3 πρώτα χρόνια της ζωής είναι εξαιρετικά σημαντικά για την ανάπτυξη του παιδιού και σε μεγάλο βαθμό καθοριστικά για την εξέλιξη της υπόλοιπης ζωής του. Σε αυτό το διάστημα αναπτύσσεται ταχύτατα ο εγκέφαλος και η κοινωνικότητά του και μπαίνουν οι βάσεις για την μετέπειτα ωρίμανση και τις σχέσεις του. Το παιδί δεν έρχεται στον κόσμο σαν ένα «λευκό φύλλο χαρτί». Πέρα από το όποιο γονιδιακό υλικό, φέρει βιώματα και εμπειρίες από τη ζωή στη μήτρα. Τους τελευταίους μήνες, μάλιστα, είναι σε θέση να αντιδρά διαφοροποιημένα στις συναισθηματικές επιδράσεις  της μητέρας του με τη διαμόρφωση ενός «πρώιμου ΕΓΩ». Το παιδί στη γέννα διαθέτει ήδη κάποια στοιχεία προσωπικότητας αλλά η ανάπτυξη του εξαρτάται σε πολύ μεγάλο βαθμό από τις εμπειρίες που θα έχει το παιδί στη σχέση του με τους γονείς ή τους φροντιστές του, γιατί το ίδιο σε αυτή τη φάση της εξέλιξής του είναι ανήμπορο και απολύτως εξαρτημένο από την φροντίδα που του παρέχεται.

            Στον πρώτο χρόνο της ζωής ενός παιδιού κρίνεται η εμπιστοσύνη του ατόμου προς τον κόσμο και τους ανθρώπους. Αν το βρέφος νιώσει ότι οι ανάγκες του ικανοποιούνται μόλις προκύψουν και ότι οι γονείς του τού εξασφαλίζουν άφθονη αγάπη και περιποίηση, αναπτύσσει το συναίσθημα της βασικής εμπιστοσύνης, της ασφάλειαςκαι της αισιοδοξίας. Αν όμως το βρέφος νιώθει ότι το παραμελούν, αναπτύσσει το συναίσθημα της δυσπιστίας προς τους άλλους, της καχυποψίας και της ανασφάλειας. Πολλές μελέτες τονίζουν την σημασία των πρώτων ετών στην ανάπτυξη βασικών πεποιθήσεων ότι ο κόσμος είναι αξιόπιστος και ότι κάθε άτομο έχει το δικαίωμα να είναι εδώ. Σε αυτό το στάδιο, αναπτύσσετα η αρετή της ελπίδας, αλλιώς θα μπορούσαμε να πούμε ότι ίσως η τάση για αισιοδοξία ή απαισιοδοξία στη ζωή στηρίζεται σε αυτό το στάδιο.

            Στο δεύτερο με τρίτο έτος της ζωής του, το παιδί αρχίζει να αποκτά την ικανότητα για συντονισμένη σωματική κίνηση και διανοητική λειτουργία. Αν το παιδί νιώθει ότι οι γονείς του και τα γύρω του πρόσωπα αναγνωρίζουν την ανάγκη να ενεργεί με το δικό του τρόπο και με το δικό του ρυθμό, αναπτύσσει το αίσθημα ότι ασκεί έλεγχο επάνω στον εαυτό του και στο περιβάλλον, ότι έχει αποκτήσει αυτονομία. Αν όμως το παιδί νιώθει ότι οι γονείς του δείχνουν υπερπροστατευτική διάθεση και δεν το αφήνουν να αυτενεργεί, αναπτύσσει το συναίσθημα της ντροπής και της αμφιβολίας. Σε αυτήν την περίοδο το παιδί χτίζει την αρετή της θέλησης, την αίσθηση δηλαδή ότι η θέλησή του έχει αξία και ότι μπορεί εάν θέλει να καταφέρει το ο,τιδήποτε, σε αντίθεση με τη φοβία να θελήσει κάτι, μήπως και αυτό γίνει αιτία απόρριψης ή την ολοκληρωτική μη αναγνώριση των επιθυμιών του.

            Ανάλογα με τα συναισθήματα που συνόδευαν τις εμπειρίες αλληλεπίδρασης με τους γονείς, οι οποίες περιστρέφονται κυρίως στην προσπάθεια ικανοποίησης των αναγκών του, το παιδί δίνει θετικό, αρνητικό ή ανάμεικτο νόημα στο κάθε αντικείμενο, στην κάθε εμπειρία, στο κάθε πλαίσιο, στην κάθε σχέση και στο κάθε περιβάλλον. Αν οι ανάγκες του παιδιού δεν ικανοποιούνται ικανοποιητικά τα συναισθήματα που συνδέονται με τις εμπειρίες έχουν αρνητικό πρόσημο και έτσι αναπτύσσονται ανθυγιεινά σχήματα, τα οποία οδηγούν σε δυσλειτουργικά μοτίβα συμπεριφοράς. Ταπρώιμα δυσλειτουργικά σχήματα είναι μοτίβα ή συμπεριφορές που τείνουμε να επαναλαμβάνουμε στη διάρκεια της ζωής μας.

Πρώιμα δυσλειτουργικά σχήματα (δες σχετικό ερωτηματολόγιο σχημάτων)

Έχουν παρατηρηθεί 18 σχήματα που περιλαμβάνουν:

• Τιμωρητικότητα: η ιδέα ότι τα άτομα είναι ανάγκη να τιμωρούνται όταν κάνουν λάθη.
• Καχυποψία: την αντίληψη ότι θα πληγωθείτε από τους άλλους ή θα σας χειραγωγήσουν.
• Αποτυχία: η πεποίθηση ότι θα αποτύχετε σε ότι και αν κάνετε.
• Αυτονόητο δικαίωμα: η πεποίθηση ότι έχετε ειδικά προνόμια.
• Ανεπαρκής αυτοέλεγχος: δεν έχετε αυτοέλεγχο και καταφεύγετε σε καθυστερήσεις και αναβλητικότητα.
• Αναζήτηση επιδοκιμασίας: πάντα προσπαθείτε να κερδίσετε την επιβεβαίωση ή την προσοχή των άλλων.
• Υποτακτικότητα: προσπαθείτε να ελέγχετε τους άλλους ώστε να αποφύγετε τις διαφωνίες.
• Αυτοθυσία: θυσιάζετε τις δικές σας ανάγκες ώστε να ικανοποιήσετε τις ανάγκες των άλλων.
• Ευαλωτότητα σε ασθένειες: αδικαιολόγητος φόβος ότι μπορεί να αρρωστήσετε οποιαδήποτε στιγμή.
• Ντροπή: η ιδέα ότι δεν είστε επιθυμητοί ή σημαντικοί για τους άλλους.
• Υπερεμπλοκή/ανεκπλήρωτος εαυτός: υπερβολική και ανθυγιεινής συναισθηματική ανάμιξη με άλλα άτομα.
• Εξάρτηση: η ιδέα ότι δεν μπορείτε να ικανοποιήσετε τις καθημερινές υποχρεώσεις και τις ανάγκες χωρίς την βοήθεια άλλων.
• Κοινωνική απομόνωση: έλλειψη της αίσθησης ότι ανήκετε σε μια ομάδα ανθρώπων.
• Εγκατάλειψη: έλλειψη συναισθηματικής υποστήριξης και σύνδεσης με τους ανθρώπους γύρω σας.
• Συναισθηματική στέρηση: το επιθυμητό επίπεδο συναισθηματικής υποστήριξης δεν μπορεί να επιτευχθεί από τους άλλους.
• Αρνητικότητα και απαισιοδοξία: υπερβολική ενασχόληση με τις αρνητικές πτυχές της ζωής.
• Συναισθηματική αναστολή: η αδυναμία να δείξετε τα συναισθήματά σας και να επικοινωνήσετε με ήρεμο και φυσιολογικό τρόπο.
• Ανελαστικά πρότυπα: η ιδέα ότι πρέπει να έχετε υψηλούς στόχους για να αποφύγετε την κριτική των άλλων.

            Για να μπορεί το νεογνό να εξελιχθεί σε ένα παιδί, έφηβο και ενήλικα που έχει μια αίσθηση πληρότητας και συνοχής στον εσωτερικό του κόσμο είναι πολύ σημαντικό οι γονείς / φροντιστές του να το βοηθήσουν: α) να ολοκληρώνει την σχέση μεταξύ των αναμνήσεων που έχει από τόσο την έκδηλη όσο και από την υπολανθάνουσα μνήμη του και β) να αναπτύξει μια σχέση ασφαλούς προσκόλλησης μαζί τους.

            Οι επαναλαμβανόμενες θετικές εμπειρίες κατάλληλης, ευαίσθητης και συντονισμένης επικοινωνίας μεταξύ γονιού και παιδιού οδηγούν στο να αναπτύξει το παιδί μια σχέση αμοιβαίας εμπιστοσύνης και κατανόησης με τον γονιό, μια σχέση ασφαλούς προσκόλλησης που θα δώσει στο παιδί την αίσθηση ότι ζει σε ένα ασφαλές περιβάλλον και την αίσθηση ότι όταν το χρειάζεται μπορεί το ίδιο να επηρεάσει το περιβάλλον του ώστε οι ανάγκες του να μπορούν να ικανοποιηθούν. Έτσι το παιδί θα σχηματίσει μέσω της υπολανθάνουσας μνήμης του θετικά μοντέλα και αντιλήψεις για τον εαυτό του, για τις σχέσεις του με τους σημαντικούς ανθρώπους στη ζωή του και για τον κόσμο.

Θανάσης Σκρίμπας (ΜΒΑ)

Life coach & Mindfulness instructor, Συνθετική ψυχοθεραπεία

Πηγές 

Psycologynow.gr

Ο όρος Μηχανισμοί Άμυνας πρωτοεμφανίστηκε σε γραπτά του δημοφιλέστερου έως και σήμερα ψυχαναλυτή Σίγκμουντ Φρόυντ τον 19^ο αιώνα και συσχετίσθηκε με τις ασυνείδητες άμυνες του Εκείνο, του Εγώ και του Υπερεγώ (Id, Ego, Superego) (Bailey & Pico, 2020). Στη συνέχεια, η Άννα Φρόυντ, τον 20^ο αιώνα, ανέλυσε, περιέγραψε και ανέπτυξε τους αρχικούς μηχανισμούς άμυνας του πατερά της, αλλά επισήμανε επίσης και τους τρόπους που ενεργοποιούνται όπως και προσπάθησε να τους διαφοροποιήσει βάσει της πυροδότησης τους είτε από εσωτερικές ή εξωτερικές πηγές άγχους. Κατέληξε σε δέκα κύριους μηχανισμούς άμυνας οι οποίοι στην πορεία αυξήθηκαν και εμπλουτίστηκαν από μεταγενέστερους ψυχαναλυτές (Cramer, 2015).

Η λειτουργία τους:

Βάσει της θεωρίας της Άννας Φρόυντ οι μηχανισμοί άμυνας μπορούν να γίνουν κατανοητοί ως ασυνείδητες πήγες που χρησιμοποιούνται από το Εγώ ώστε να μειωθεί το στρες αλλά και ως μια προσπάθεια για την απόκρουση ενορμήσεων. Όλοι οι μηχανισμοί άμυνας είναι ασυνείδητοι, αυτόματοι που ενεργοποιούνται για να καλύψουν μια ενορμήση που δεν μπόρεσε πραγματωθεί αλλά και για την αντιμετώπιση ψυχολογικά δυσφορικών καταστάσεων και ερεθισμάτων που μας δυσκολεύει η διαχείριση τους.

Ο καθένας μας χρησιμοποιεί διαφόρους μηχανισμούς άμυνας, έναν ή ακόμα και συνδυασμό αυτών την ιδιά στιγμή. Αποτελούν μέρος μιας φυσιολογικής ψυχικής ανάπτυξής (σε διαφορετικό βαθμό για το κάθε άτομο και με διαφορετική επικράτηση). Οι μηχανισμοί αυτοί μπορεί να είναι ενδεικτικοί για το αναπτυξιακό στάδιο, την ωριμότητά όπως και την πιθανή ψυχοπαθολογία κάποιου (Cramer, 2015).    

Διαφορετικοί μηχανισμοί άμυνας τείνουν να είναι παραπάνω ταιριαστοί σε διαφορετικές φάσεις ζωής όπως η παιδική ηλικία, η εφηβεία και η ενηλικίωση. Παρ’ όλα αυτά, μπορεί να επιμείνουν από την μια φάση στην επόμενη, να παλινδρομήσουν σε προγενέστερες φάσεις, ως αποτέλεσμα στρεσογόνων παραγόντων και εμπειριών, ή να εξελιχθούν στον χρόνο. Για παράδειγμα, στα παιδικά μας χρονιά αναπτύσσουμε αμυντικούς μηχανισμούς που μας βοηθούν να προσαρμοστούμε στο περιβάλλον μας. Πολλές φορές όμως και στην ενήλικη ζωή ενεργοποιούνται οι ίδιοι μηχανισμοί στην εμφάνιση δυσκολίων, ενώ οι συνθήκες στο περιβάλλον έχουν αλλάξει με αποτέλεσμα να μην είναι το ίδιο αποτελεσματικοί.

Οι άμυνες δηλαδή που χρησιμοποιούμε στην ενήλικη ζωή μας μπορεί να μας ήταν ωφελιμες στην παιδική ηλικία ή σε αλλά στάδια, αλλά πια κυρίως να μας εμποδίζουν.

Ανάλογα την σοβαρότητά, ένας μηχανισμός άμυνας μπορεί να χαρακτηριστεί ως λειτουργικός ή μη λειτουργικός (Perry & Metzger, 2014). Επιπροσθέτως, οι μηχανισμοί άμυνας μπορούν να εσωτερικευτούν ή να εξωτερικευτούν έχοντας ανάλογες επιδράσεις στην συμπεριφορά ενός ατόμου αλλά και να περιπλέξουν την δυνητική διάγνωση και θεραπεία του (Bruschweiler-Stern et al., 2007). 

Σε ένα ψυχοθεραπευτικό πλαίσιο το υπάρχει επίγνωση των μηχανισμών άμυνας της/του θεραπευόμενης/ου μπορεί να αποβεί εξαιρετικά βοηθητικό, μεταξύ άλλων, για την θεραπευτική διαδικασία, την θεραπευτική σχέση και την διάγνωση παθολογίας. Το μοίρασμα με τον θεραπευμένο πρέπει να γίνεται την κατάλληλη στιγμή, αφότου έχει εγκαθιδρυθεί σχέση εμπιστοσύνης, κρατώντας πάντοτε στον νου την χρησιμότητα των μηχανισμών αυτών στην ζωή του ατόμου (Cramer, 2015).

Μέσα από την θεραπευτική διαδικασία το άτομο ξεκινά να αναγνωρίζει τις διαφορετικές ασυνείδητες διαδικασίες, κάτι που την/τον οδηγεί σε καλύτερη κατανόηση του εαυτού, των συμπεριφορών αλλά και πρακτικών της/του (Bailey & Pico, 2020). 

Οι μηχανισμοί άμυνας

Πρωτογενείς (πρωτόγονοι) μηχανισμοί άμυνας (Bailey & Pico, 2020, Cramer, 2015). Οι άμυνες αυτές χαρακτηρίζονται από την οριοθέτηση του εαυτού και του εξωτερικού κόσμου. 

Εκδραμάτιση (Acting out):

Η ανάπτυξη επιζήμιων συμπεριφορών ώστε να αποσπαστεί η προσοχή και η ενέργεια του ατόμου μακριά από τους στρεσογόνους παράγοντες. 

• Για παράδειγμα ένα άτομο που νιώθει θυμωμένο με τις συνθήκες στο σπίτι και την οικογένεια του μπορεί να δράσει με το να χτυπήσει με δύναμη το χέρι του σε κάποιο έπιπλο αντί να επικοινωνήσει το συναίσθημα θυμού λεκτικά. Το χτύπημα αυτό του δίνει μια προσωρινή, γρήγορη ανακούφιση.

Αποφυγή (Avoidance):

Αγνόηση σκέψεων ή συναισθημάτων που είναι άβολα για το άτομο, ή η αποφυγή ατόμων, περιοχών ή συνθήκων που είναι συνδεδεμένα με άβολες σκέψεις και συναισθήματα.

• Για παράδειγμα, η αποφυγή του να μπαίνω σε ασανσέρ μετά από μια κακή εμπειρία μου σε ένα ώστε να μην ξανανιώσω τα ιδιά αρνητικά συναισθήματα. 

Σωματοποίηση (Conversion):

Εκδήλωση σωματικών συμπτωμάτων χωρίς να υπάρχει «λογική» εξήγηση, σωματοποίηση των συναισθημάτων.

• Ανεπεξέργαστα συναισθήματα εκδηλώνονται σαν σωματικά συμπτώματα που δεν μπορούν να εξηγηθούν διαφορετικά. 

Άρνηση (Denial):

Υπονόμευση της εξωτερικής πραγματικότητας, μένοντας και επικεντρώνοντας σε εσωτερικές εξηγήσεις για φαινόμενα με αποτέλεσμα την αποφυγή της άβολης για το άτομο πραγματικότητας μιας κατάστασης. 

• Παράδειγμα κάποιος που συνεχίζει να ψωνίζει ακριβά και επώνυμα ρούχα παρότι είναι επικίνδυνα χρεωμένος/η.

Προβολή (Projection):

Το άτομο μεταθέτει / προβάλει μια δική του επιθυμία, παρόρμηση, σκέψη, συναίσθημα ή ιδιότητα σε άλλον/άλλη κάνοντας τα όρια μεταξύ του εαυτού και του περιβάλλοντος μη διακριτά.

• Για παράδειγμα κάποιος σε μακροχρόνια σχέση μπορεί να κατηγορήσει τον/την σύντροφο του για απιστία χωρίς να υπάρχει κανένα αποδεικτικό. Το άτομο προβάλει έτσι την δική του επιθυμία για την δημιουργία μιας άλλης σχέσης που όμως δεν είναι σε θέση να αποδεχτεί γιατί το θεωρεί μη αποδεκτό. Με το να κατηγορεί την/τον σύντροφο του η πιθανότητα αυτή εκφράζεται χωρίς να υπάρχει παραδοχή ή προσωπική ευθύνη. 

Παλινδρόμηση (Regression):

Επιστροφή σε παλαιότερο στάδιο ανάπτυξής. 

Αυτός ο μηχανισμός άμυνας βασίζεται στην θεωρεία του Φρόυντ για τα στάδια ψυχοσεξουαλικής ανάπτυξης. Ανεπαρκής ή υπερβολική ικανοποίηση σε κάποιο από τα στάδια μπορεί να οδηγήσει σε καθήλωση σε αυτό το στάδιο.

• Παράδειγμα, ένας ενήλικας μετά από ένα τραυματικό γεγονός μπορεί να ξεκινήσει και πάλι να βρέχει το κρεβάτι του, κάτι που έκανε ως παιδί αλλά είχε ξεπεράσει.

Ασυνείδητη απώθηση (Repression):

Η ασυνείδητη απώθηση μια παρόρμησης, σκέψης, ιδέας που θεωρείτε από το άτομο ανεπιθύμητη. 

• Για παράδειγμα η «διαγραφή» από την μνήμη ενός τραυματικού γεγονότος, που κατά την διάρκεια του το άτομο είχε τις αισθήσεις του και ήταν νοητικά παρών/παρούσα. 

Ταύτιση (identification): 

Το άτομο αφομοιώνει ή / και αναπαράγει χαρακτηρίστηκα, συμπεριφορές και ιδιότητες ενός προσώπου χωρίς να έχει την συνειδητότητα αυτού.

• Παράδειγμα, η υιοθέτηση στοιχείων και συμπεριφορών από συνάδελφους σε ένα νέο εργασιακό πλαίσιο για να νιώσει κάποιος/κάποια αποδοχή αλλά και για την αποφυγή της απόρριψης από τα άτομα αυτά.  

Σχιζοειδής φαντασίωση (Schizoid fantasy):

Η δημιουργία ενός εσωτερικού φαντασιωτικού τόπου, σεναρίου ώστε το άτομο να αποφύγει ψυχικά άβολες καταστάσεις (παρατηρείτε κυρίως σε παιδιά). 

• Ως παράδειγμα μπορούμε να σκεφτούμε την απλή ονειροπόληση σε μια βαρετή μέρα στην δουλειά. Σε πιο σοβαρές περιπτώσεις χάνεται η επαφή με το περιβάλλον κατά την διάρκεια της ονειροπόλησης. 

Σχάση ή Διχοτόμηση (Splitting):

Η αδυναμία να αναγνωριστούν θετικά και αρνητικά στοιχεία στην ολότητα και κατανόηση του εαυτού, των άλλων ή μιας κατάστασης με αποτέλεσμα ενός όλα ή τίποτα τρόπους σκέψης. 

• Ένα παράδειγμα για τον μηχανισμό της σχάσης είναι η εξιδανίκευση κάποιου την μια στιγμή, βλέποντας κάθε τι δικό του ως ιδανικό και καλό, και η ακραία υποτίμηση του την επόμενη στιγμή.  

Δευτερογενείς (ώριμοι) μηχανισμοί άμυνας (Bailey & Pico, 2020, Cramer, 2015).

Οι άμυνες αυτές χαρακτηρίζονται από την εσωτερική οριοθέτηση (Εγώ, Υπερεγώ, Εκείνο).

Αντιστάθμιση (Compensation):

Η επικέντρωση του ατόμου σε πετυχημένες πλευρές της ζωής του ώστε να τραβήξει την προσοχή από το αίσθημα ανεπαρκείας σε άλλες.

• Για παράδειγμα, η αφιέρωση χρόνου και κόπου στην δουλειά ώστε να επιτύχω και να ανελιχθώ όταν τα πράγματα στο σπίτι δεν είναι καλά. 

Μετατόπιση (Displacement):

Η μετατόπιση της συναισθηματικής φόρτισης σε άλλον αποδεκτή από αυτόν που προκλήθηκε. 

• Για παράδειγμα ένα άτομο που είναι θυμωμένο με το αφεντικό του στην δουλειά  ξεσπάει τον θυμό του σε φίλο του φωνάζοντας του όταν το δει μετά το σχόλασμα.  

Χιούμορ (Humor): 

Η απόπειρα μείωσης του ψυχικού πόνου μέσω του χιούμορ. 

• Για παράδειγμα το μοίρασμα μιας αστείας ιστορίας για κάποιον/κάποια αγαπημένο/η που πέθανε πρόσφατα. 

Διανοητικόποιηση (Intellectualization):

Η επεξεργασία ενός δύσκολου γεγονότος αποκλειστικά μέσα από την λογική.

• Για παράδειγμα, κάποιος που έχει διαγνωστεί με μια ανίατη ασθένεια δεν εκδηλώνει κανένα συναίσθημα μετά την διάγνωση του/της αλλά αντίθετα ξεκινά να διαβάζει και να ψάχνει στο διαδίκτυο κάθε πηγή για την ασθένεια αυτή. 

Μόνωση του συναισθήματος (Isolation of Affect):

Η αποφυγή ενός συναισθήματος, η μόνωση του, από το γνωστικό περιεχόμενο μιας κατάστασης.

• Για παράδειγμα, ένα άτομο περιγράφει την ημέρα που πηρέ φωτιά το σπίτι του μένοντας μόνο στο γεγονός χωρίς να δείξει κάποιο συναίσθημα. 

Εκλογίκευση (Rationalization):

Η απόπειρα νοηματοδότησης μιας κατάστασης μέσα από μια λογική εξήγηση.

• Παράδειγμα, κάποιος που έκλεψε χρήματα νιώθει πως η πράξη του αυτή ήταν σωστή γιατί τα είχε παραπάνω ανάγκη από το άτομο που τα έκλεψε. 

Αντιδραστικός σχηματισμός (Reaction formation):

Η αντικατάσταση μιας αρχικής παρόρμησης σε μια κατάσταση με μια αντίθετη. 

• Παράδειγμα κάποιος είναι εξαιρετικά ευγενικός με ένα άτομο που του είναι αντιπαθές. 

Σεξουαλική Επένδυση (Sexualization):

Η σεξουαλική επένδυση μιας εμπειρίας, ενός τόπου, αντικείμενου ή μιας ιδέας, έως ένα βαθμό, ώστε να επεξεργαστούμε και να ωραιοποιήσουμε προβληματικές πτυχές της ζωής μας.

• Για παράδειγμα, ένα άτομο που δεν κατέχει θέση δύναμης, σε άλλες πτυχές τις ζωής του, μετατρέπει το φθόνο και το φόβο που μπορεί να νιώθει απέναντι σε «ισχυρούς» σε ένα σεξουαλικό σενάριο όπου η έλλειψη κοινωνικής δύναμης μετατρέπεται σε έντονη ερωτική και σεξουαλική δύναμη.

Μετουσίωση (Sublimation): 

Η έκφραση των παρορμήσεων, του άγχους, και των συναισθημάτων μας με έναν κοινωνικά αποδεκτό και ωφέλιμο τρόπο. 

• Για παράδειγμα κάποιος που διοχετεύει τον θυμό του και την ενέργεια του στην γυμναστική. 

Καταστολή (Suppression):

Η συνειδητή απόφαση να μπλοκάρουμε ιδέες και παρορμήσεις που μας είναι ανεπιθύμητες. 

• Παράδειγμα, η συνειδητή απομάκρυνση ανεπιθύμητων σκέψεων από ένα τραυματικό γεγονός. 

Αλτρουισμός (Altruism):

Η ικανοποίηση εσωτερικών αναγκών μέσα την βοήθεια άλλων, χωρίς την αναμονή ανταλλάγματος. 

• Για παράδειγμα, η δωρεά ενός μεγάλου χρηματικού ποσού σε μια οργάνωση από έναν εκατομμυριούχο. 

Τέλος, καθένας/καθεμιά από εμάς διακατέχεται από άγχη, φοβίες και επιθυμίες από πολύ νεαρή ηλικία. Για την διαχείριση τους ενεργοποιούνται η πιο ταιριαστοί μηχανισμοί άμυνας που έχουμε στην διάθεση μας την δεδομένη στιγμή. Αυτούς τους αμυντικούς μηχανισμούς τους διατηρούμε πάρα τις αλλαγές που μας φέρνει η ζωή μας ώστε να επεξεργαζόμαστε τις νέες συνθήκες και σενάρια που προκύπτουν. 

Ένας από τους στόχους της ψυχοθεραπείας είναι η ανακούφιση της/του θεραπεύομενης/ου από δυσφορικά συμπτώματα αλλά και η αντικατάσταση των μη λειτουργικών αντιδράσεων με νέους, λειτουργικούς, προστατευτικούς και ωφέλιμους τρόπους αντίδρασης. Η κατανόηση των αμυντικών μηχανισμών ενός ατόμου όπως και των αίτιων ενεργοποίησης τους, μπορεί να μας φέρουν πιο κοντά στην επίτευξη των στόχων αυτών. Η επιτυχία της θεραπείας θα μπορούσε να κριθεί και από την αλλαγή των μηχανισμών άμυνας στην λειτουργία ενός ατόμου. Κάτι που φέρνει στην επιφάνια την σημαντικότητα της αναγνώρισης, διερεύνησης και κατανόησης τους. Το ζητούμενο δεν είναι η αξιολόγηση του ποσό λειτουργικός/η ή μη είναι κάποιος/κάποια ούτε ο καθορισμός του τι είναι υγείες και κοινωνικά αποδεκτό και φυσιολογικό. Αντίθετα, είναι η κατανόηση της ιδιαιτερότητας του κάθε ατόμου, του ψυχικού πόνου και των χαρισμάτων του ώστε το άτομο να ενδυναμωθεί, να υποστηριχθεί και τελικά να ανακουφιστεί.

Αφουξενίδου Ελένη, 

(Ψυχολόγος, MS συμβουλευτική ψυχολογία και ψυχοθεραπεία)

Βιβλιογραφία

Bailey, R., & Pico, J. (2020). Defense mechanisms. StatPearls Publishing. 

Bruschweiler-Stern, N., Lyons-Ruth, K., Morgan, A. C., & Nahum, J. P. (2007). The foundational level of psychodynamic meaning: Implicit process in relation to conflict, defense and the dynamic unconscious. The International Journal of Psychoanalysis, 88(4), 843. https://doi.org/10.1516/t2t4-0x02-6h21-5475

Cramer, P. (2015). Understanding defense mechanisms. Psychodynamic Psychiatry, 43(4), 523-552. https://doi.org/10.1521/pdps.2015.43.4.523

Cramer, P. (2015). Change in children’s externalizing and internalizing behavior problems. Journal of Nervous & Mental Disease, 203(3), 215-221. https://doi.org/10.1097/nmd.0000000000000265

Perry, J. C., & Metzger, J. (2014). Introduction to “Defense mechanisms in psychotherapy”. Journal of Clinical Psychology, 70(5), 405-405. https://doi.org/10.1002/jclp.22084

Η αλεξιθυμία είναι μία κατάσταση που χαρακτηρίζεται από δυσκολία αναγνώρισης, κατανόησης και έκφρασης των συναισθημάτων. Αν και δεν αποτελεί διάγνωση και δεν θεωρείται νόσος, ταλαιπωρεί μεγάλο μέρος του πληθυσμού και συχνά υπάρχει συννοσηρότητα με αλλά ψυχικά νοσήματα. Κρύβεται πίσω από μια πληθώρα προβλημάτων και επηρεάζει την ψυχική αλλά και σωματική υγεία των ανθρώπων και των ανθρωπίνων σχέσεων. Η αλεξιθυμία περιγράφηκε για πρώτη φορά στις αρχές της δεκαετίας του 1970 από τον Δρ. Πίτερ Σιφνέος, καθηγητή ψυχιατρικής στο Πανεπιστήμιο του Χάρβαρντ.

Το συναίσθημα ακολουθείται συνήθως από μια σωματική αίσθηση που επιτρέπει την αναγνώριση του. Οι άνθρωποι με αυτή την δυσφορία έχουν μεγάλη δυσκολία στην αναγνώριση των συναισθημάτων τους και μπαίνουν σε σύγχυση. Η αδυναμία να εντοπίζουν το συναίσθημα τους αναγκάζει να επικεντρώνονται στην σωματική τους αίσθηση με αποτέλεσμα αυτή να γίνεται πιο έντονη και να αλλοιώνεται. Αντιλαμβάνονται δηλαδή πιο έντονα από άλλους ανθρώπους τις σωματικές αισθήσεις και συχνά κατηγορούνται ως υπερβολικοί και ως κατά φαντασία ασθενείς. Μπορεί να επισκέπτονται γιατρούς που δεν εντοπίζουν κάποιο πρόβλημα και χάνουν πολύ χρόνο ψάχνοντας για απαντήσεις. 

Η αλεξιθυμία καθιστά δύσκολη την εκδήλωση συναισθημάτων των ατόμων ως προς τους άλλους ανθρώπους όπως και την αναγνώριση των συναισθημάτων που εκδηλώνονται από άλλα άτομα σε αυτούς. Το γεγονός αυτό θέτει δυσκολίες στις διαπροσωπικές σχέσεις και στις ομαδικές δραστηριότητες. Πολλοί από τους ανθρώπους φέρνουν στην συνεδρία αιτήματα που σχετίζονται με δυσκολίες στην σχέση τους, δηλώνουν ότι δεν τους καταλαβαίνουν και συχνά καταλήγουν σε συμπεράσματα αναληθή για τους ίδιους αλλά και τους άλλους. Η αλήθεια είναι ότι  πάσχουν από αλεξιθυμία και δεν θα διαγνωστούν ποτέ με κάτι τέτοιο.  

Συμπτώματα

Τα σημεία και συμπτώματα της αλεξιθυμίας περιλαμβάνουν:

• Δυσκολίες στην αναγνώριση των συναισθημάτων (αδυναμία του εγκεφάλου να τα αναγνωρίσει με αποτέλεσμα να διογκώνει την σωματική αίσθηση),
• Προβλήματα στο διαχωρισμό ανάμεσα στις αισθήσεις που σχετίζονται με τα παραπάνω συναισθήματα (αυτό έχει ως αποτέλεσμα να περνούν ώρες, ημέρες,  μήνες και χρόνια ανησυχίας και αναζήτησης λύσης σε αναρίθμητες ιατρικές εξετάσεις),
• Μειωμένη ικανότητα έκφρασης των συναισθημάτων προς άλλους (κατηγορούνται ως απόμακροι και αναίσθητοι ενώ στο βάθος δεν μπορούν να συνδεθούν και να μεταφέρουν το τι νιώθουν).

Κάποτε ήρθε στην συνεδρία ένα ζευγάρι όπου η γυναίκα κατηγορούσε τον σύζυγο ως αναίσθητο, αδιάφορο και παγερό απέναντι στο σοβαρό πρόβλημα που η ίδια αντιμετώπιζε. Η σύζυγος ανέφερε συγκεκριμένα ότι …σαν να μην έφταναν όλα αυτά …το μόνο που έλεγε ο σύζυγος όταν μιλούσαν για το πρόβλημα της ήταν ότι πονάει η κοιλιά του. Μετά από κάποιες συνεδρίες και ενώ βρίσκονταν στα πρόθυρα του χωρισμού και της απόγνωσης, διαπιστώσαμε ότι και οι δύο είχαν υψηλά επίπεδα αλεξιθυμίας.

Τα άτομα με αλεξυθιμία έχουν: 

• Δυσκολίες στην αναγνώριση και την απόκριση στα συναισθήματα άλλων ανθρώπων, στα οποία συμπεριλαμβάνεται ο τόνος της φωνής και οι εκφράσεις του προσώπου (αντιλαμβάνονται ένα πολύ μικρό ποσοστό του νοήματος και παρεξηγούνται πολύ εύκολα),
• Μειωμένη φαντασία (μπορεί να βρίσκουν τις πιο πολύπλοκες απαντήσεις σε μαθηματικά ή άλλα ζητήματα αλλά δεν βιώνουν την ευχαρίστηση και την ανεμελιά),
• Λογική και άκαμπτη σκέψη που δεν λαμβάνει υπόψη τα συναισθήματα (απομονώνονται ή τους απομονώνουν καθώς είναι οι κατ’ εξοχήν παρεξηγημένοι),
• Έκπτωση των μηχανισμών διαχείρισης του στρες (σωματοποιούν και επιβαρύνουν την σωματική του κατάσταση),
• Περισσότερο εγωιστική συμπεριφορά σε σχέση με άλλα άτομα (ο άνθρωπος φαίνεται απόμακρος, σκληρός και χωρίς αίσθηση του χιούμορ, εάν συντονιστείς μαζί του θα ξαφνιαστείς από το ακατέργαστο χιούμορ τους),
• Μειωμένο επίπεδο ικανοποίησης από τη ζωή. 

Αίτια 

Τα ακριβή αίτια της αλεξιθυμίας δεν είναι ακόμη γνωστά, ωστόσο διάφορες έρευνες έχουν ενοχοποιήσει κατά καιρούς τους παρακάτω παράγοντες:

• Κληρονομικότητα: Έρευνες σε διδύμους έχουν δείξει ότι υπάρχει κληρονομικότητα στην αλεξιθυμία. Τα άτομα που έχουν συγγενείς με την κατάσταση αυτή διατρέχουν αυξημένο κίνδυνο να έχουν και τα ίδια λανθασμένη εκτίμηση ή και διάγνωση για την σωματική και ψυχική τους υγεία,
• Περιβαλλοντικοί Παράγοντες: Η ίδια έρευνα έδειξε επίσης ότι διάφοροι περιβαλλοντικοί παράγοντες μπορεί να παίζουν ρόλο στον κίνδυνο εμφάνισης αλεξιθυμίας. Παραδείγματα των παραγόντων αυτών είναι το ιστορικό παιδικού τραύματος, η παρουσία κάποιας ψυχικής διαταραχής και διάφοροι κοινωνικοοικονομικοί παράγοντες, 
• Εγκεφαλικά Τραύματα: Έρευνες έχουν δείξει ότι οι ασθενείς με τραυματισμούς στον πρόσθιο νησιδιακό φλοιό του εγκεφάλου παρουσιάζουν αλεξιθυμία σε αυξημένη συχνότητα.

Οι παράγοντες κινδύνου για την εμφάνιση αλεξιθυμίας περιλαμβάνουν:

• Το ανδρικό φύλο, με μία έρευνα να έχει δείξει ότι οι άνδρες παρουσιάζουν αλεξιθυμία σε διπλάσια συχνότητα από τις γυναίκες,
• Την ηλικία,
• Το χαμηλό επίπεδο εκπαίδευσης,
• Την χαμηλή κοινωνικοοικονομική κατάσταση,
• Την χαμηλή συναισθηματική νοημοσύνη.

Διάγνωση

Η αλεξιθυμία δεν αποτελεί ψυχική νόσο, επομένως πρακτικά δεν υπάρχουν κριτήρια για τη διάγνωσή της. Ωστόσο, υπάρχουν αρκετά ερωτηματολόγια και κλίμακες που μπορούν να χρησιμοποιήσουν οι επιστήμονες (επαγγελματίες ψυχικής υγείας) για να εξετάσουν τα διάφορα συμπτώματα της. Παραδείγματα αυτών είναι το TAS-20, το BVAQ και το OAS.

Ανάλογα με την ένταση των συμπτωμάτων ο ψυχολόγος ακολουθεί τεχνικές εντοπισμού και στρατηγικές αντιμετώπισης των προβλημάτων που συνοδεύουν την αλεξιθυμία με κύριος στόχο την μείωση των συμπτωμάτων μέσα από την επαφή με το συναίσθημα. Η αλεξιθυμία τείνει να υποτιμάται στην εποχή μας καθώς η συνεχής ροή των πληροφοριών ενισχύει την αποστασιοποίηση και την συναισθηματική ανισορροπία.

Σύνδεση με το φάσμα του αυτισμού

Η αλεξιθυμία έχει συνδεθεί στο παρελθόν με τις διαταραχές του αυτισμού. Μία έρευνα του 2018, μάλιστα, έδειξε ότι οι το 50% των ασθενών στο φάσμα του αυτισμού παρουσιάζει αλεξιθυμία. Η κατάσταση αυτή είναι μάλιστα ιδιαίτερα συχνή σε ασθενείς με σύνθετο αυτισμό. Άλλες έρευνες έχουν υποστηρίξει ότι οι κοινωνικές και συναισθηματικές δυσκολίες των ασθενών στο φάσμα του αυτισμού μπορεί να μην είναι σύμπτωμα της νόσου, αλλά να αποδίδονται στη συνυπάρχουσα αλεξιθυμία.

Σύνδεση με άλλες ψυχικές δυσφορίες

Η αλεξιθυμία συχνά συνυπάρχει με άλλες ψυχικές δυσφορίες, όπως η κατάθλιψη και η διαταραχή μετατραυματικού στρες. Η απουσία της από την διάγνωση ταλαιπωρεί ειδικούς και κυρίως τους ίδιους τους θεραπευμένους.

Κατάθλιψη

Ορισμένες έρευνες δείχνουν ότι τα κλινικά χαρακτηριστικά της κατάθλιψης εξαρτώνται σε κάποιο βαθμό από την παρουσία της αλεξιθυμίας. Οι καταθλιπτικοί ασθενείς που παρουσιάζουν συμπτώματα αλεξιθυμίας έχουν συνήθως σοβαρότερα συμπτώματα κατάθλιψης (η θλίψη μπορεί να μετατρέπεται σε φοβία η και ψύχωση). Στις περιπτώσεις αυτές είναι ιδιαίτερα βοηθητικό να καταλάβει το άτομο το λόγο για τον οποίο δεν νιώθει ακριβώς την θλίψη του αλλά ένα ανακάτεμα και μια βαβούρα στο μυαλό και το σώμα του (καθώς εντοπίζει μόνο αισθήσεις που εναλλάσσονται). Στο σημείο αυτό να επαναλάβουμε ότι ένα  άτομο που θα εντοπίσει την αλεξιθυμία του, θα μπορέσει να εντοπίσει και να αντιμετωπίσει την κατάθλιψη του. 

Διαταραχή Μετατραυματικού Στρες

Λίγες μικρές έρευνες έχουν δείξει ότι η αλεξιθυμία εμφανίζεται με υψηλότερα ποσοστά στους ασθενείς με διαταραχή μετατραυματικού στρες (λόγω αδυναμίας επεξεργασίας του συναισθήματος που προκύπτει από το συμβάν).                                                                            Μία έρευνα με 22 βετεράνους εθελοντές που έπασχαν από τη διαταραχή αυτή διαπίστωσε ότι το 41% αυτών είχε επίσης αλεξιθυμία. Επιπλέον, μία έρευνα του 1997 που εξέτασε εθελοντές που είχαν επιβιώσει από το Ολοκαύτωμα, διαπίστωσε ότι τα ποσοστά αλεξιθυμίας ήταν υψηλότερα σε αυτούς που είχαν επίσης διαταραχή μετατραυματικού στρες.

Διαταραχή Ελλειμματική Προσοχής και Υπερκινητικότητας

Μία έρευνα του 2013 με 50 παιδιά που έπασχαν από ΔΕΠΥ, διαπίστωσε ότι υπάρχει σύνδεση ανάμεσα στην αλεξιθυμία και τη διαταραχή αυτή.

Διαταραχές Πρόσληψης Τροφής

Μελέτη του 2017, έδειξε ότι σε όλες σχεδόν τις διαταραχές πρόσληψης τροφής οι ασθενείς δυσκολεύονται να αναγνωρίσουν ή να περιγράψουν τα συναισθήματά τους. Επίσης, ερευνά έχει συνδέσει τα υψηλότερα επίπεδα αλεξιθυμίας με μειωμένη αποτελεσματικότητα της θεραπείας για τις διαταραχές αυτές.

Συνοψίζοντας, η αλεξιθυμία επηρεάζει τους δείκτες ποιότητας ζωής των ανθρώπων και κυρίως τον δείκτη κοινωνικών συναναστροφών και την υποκειμενική αίσθηση της σωματικής υγείας των ανθρώπων. Θα μπορούσε να θεωρηθεί ως ένα από τα θέματα κλειδί στην ανθρώπινη ψυχολογία. Είναι σαν ένας κλειδοκράτορας των συναισθημάτων των ανθρώπων που καταφέρνει να ξεγλιστρήσει από διαγνώσεις, δημιουργώντας προβλήματα αυτοεκτίμησης επικοινωνίας, κακής μετάφρασης, με αποτελέσματα που μοιραία φαντάζουν αθώα για τους ανθρώπους και τις σχέσεις τους.

Νικος Παναγιωτόπουλος,

(Ψυχολόγος, MSc κλινική ψυχολογία, Υπ.Phd)