Η αλεξιθυμία είναι μία κατάσταση που χαρακτηρίζεται από δυσκολία αναγνώρισης, κατανόησης και έκφρασης των συναισθημάτων. Αν και δεν αποτελεί διάγνωση και δεν θεωρείται νόσος, ταλαιπωρεί μεγάλο μέρος του πληθυσμού και συχνά υπάρχει συννοσηρότητα με αλλά ψυχικά νοσήματα. Κρύβεται πίσω από μια πληθώρα προβλημάτων και επηρεάζει την ψυχική αλλά και σωματική υγεία των ανθρώπων και των ανθρωπίνων σχέσεων. Η αλεξιθυμία περιγράφηκε για πρώτη φορά στις αρχές της δεκαετίας του 1970 από τον Δρ. Πίτερ Σιφνέος, καθηγητή ψυχιατρικής στο Πανεπιστήμιο του Χάρβαρντ.
Το συναίσθημα ακολουθείται συνήθως από μια σωματική αίσθηση που επιτρέπει την αναγνώριση του. Οι άνθρωποι με αυτή την δυσφορία έχουν μεγάλη δυσκολία στην αναγνώριση των συναισθημάτων τους και μπαίνουν σε σύγχυση. Η αδυναμία να εντοπίζουν το συναίσθημα τους αναγκάζει να επικεντρώνονται στην σωματική τους αίσθηση με αποτέλεσμα αυτή να γίνεται πιο έντονη και να αλλοιώνεται. Αντιλαμβάνονται δηλαδή πιο έντονα από άλλους ανθρώπους τις σωματικές αισθήσεις και συχνά κατηγορούνται ως υπερβολικοί και ως κατά φαντασία ασθενείς. Μπορεί να επισκέπτονται γιατρούς που δεν εντοπίζουν κάποιο πρόβλημα και χάνουν πολύ χρόνο ψάχνοντας για απαντήσεις.
Η αλεξιθυμία καθιστά δύσκολη την εκδήλωση συναισθημάτων των ατόμων ως προς τους άλλους ανθρώπους όπως και την αναγνώριση των συναισθημάτων που εκδηλώνονται από άλλα άτομα σε αυτούς. Το γεγονός αυτό θέτει δυσκολίες στις διαπροσωπικές σχέσεις και στις ομαδικές δραστηριότητες. Πολλοί από τους ανθρώπους φέρνουν στην συνεδρία αιτήματα που σχετίζονται με δυσκολίες στην σχέση τους, δηλώνουν ότι δεν τους καταλαβαίνουν και συχνά καταλήγουν σε συμπεράσματα αναληθή για τους ίδιους αλλά και τους άλλους. Η αλήθεια είναι ότι πάσχουν από αλεξιθυμία και δεν θα διαγνωστούν ποτέ με κάτι τέτοιο.
Συμπτώματα
Τα σημεία και συμπτώματα της αλεξιθυμίας περιλαμβάνουν:
- Δυσκολίες στην αναγνώριση των συναισθημάτων (αδυναμία του εγκεφάλου να τα αναγνωρίσει με αποτέλεσμα να διογκώνει την σωματική αίσθηση),
- Προβλήματα στο διαχωρισμό ανάμεσα στις αισθήσεις που σχετίζονται με τα παραπάνω συναισθήματα (αυτό έχει ως αποτέλεσμα να περνούν ώρες, ημέρες, μήνες και χρόνια ανησυχίας και αναζήτησης λύσης σε αναρίθμητες ιατρικές εξετάσεις),
- Μειωμένη ικανότητα έκφρασης των συναισθημάτων προς άλλους (κατηγορούνται ως απόμακροι και αναίσθητοι ενώ στο βάθος δεν μπορούν να συνδεθούν και να μεταφέρουν το τι νιώθουν).
Κάποτε ήρθε στην συνεδρία ένα ζευγάρι όπου η γυναίκα κατηγορούσε τον σύζυγο ως αναίσθητο, αδιάφορο και παγερό απέναντι στο σοβαρό πρόβλημα που η ίδια αντιμετώπιζε. Η σύζυγος ανέφερε συγκεκριμένα ότι …σαν να μην έφταναν όλα αυτά …το μόνο που έλεγε ο σύζυγος όταν μιλούσαν για το πρόβλημα της ήταν ότι πονάει η κοιλιά του. Μετά από κάποιες συνεδρίες και ενώ βρίσκονταν στα πρόθυρα του χωρισμού και της απόγνωσης, διαπιστώσαμε ότι και οι δύο είχαν υψηλά επίπεδα αλεξιθυμίας.
Τα άτομα με αλεξυθιμία έχουν:
- Δυσκολίες στην αναγνώριση και την απόκριση στα συναισθήματα άλλων ανθρώπων, στα οποία συμπεριλαμβάνεται ο τόνος της φωνής και οι εκφράσεις του προσώπου (αντιλαμβάνονται ένα πολύ μικρό ποσοστό του νοήματος και παρεξηγούνται πολύ εύκολα),
- Μειωμένη φαντασία (μπορεί να βρίσκουν τις πιο πολύπλοκες απαντήσεις σε μαθηματικά ή άλλα ζητήματα αλλά δεν βιώνουν την ευχαρίστηση και την ανεμελιά),
- Λογική και άκαμπτη σκέψη που δεν λαμβάνει υπόψη τα συναισθήματα (απομονώνονται ή τους απομονώνουν καθώς είναι οι κατ’ εξοχήν παρεξηγημένοι),
- Έκπτωση των μηχανισμών διαχείρισης του στρες (σωματοποιούν και επιβαρύνουν την σωματική του κατάσταση),
- Περισσότερο εγωιστική συμπεριφορά σε σχέση με άλλα άτομα (ο άνθρωπος φαίνεται απόμακρος, σκληρός και χωρίς αίσθηση του χιούμορ, εάν συντονιστείς μαζί του θα ξαφνιαστείς από το ακατέργαστο χιούμορ τους),
- Μειωμένο επίπεδο ικανοποίησης από τη ζωή.
Αίτια
Τα ακριβή αίτια της αλεξιθυμίας δεν είναι ακόμη γνωστά, ωστόσο διάφορες έρευνες έχουν ενοχοποιήσει κατά καιρούς τους παρακάτω παράγοντες:
- Κληρονομικότητα: Έρευνες σε διδύμους έχουν δείξει ότι υπάρχει κληρονομικότητα στην αλεξιθυμία. Τα άτομα που έχουν συγγενείς με την κατάσταση αυτή διατρέχουν αυξημένο κίνδυνο να έχουν και τα ίδια λανθασμένη εκτίμηση ή και διάγνωση για την σωματική και ψυχική τους υγεία,
- Περιβαλλοντικοί Παράγοντες: Η ίδια έρευνα έδειξε επίσης ότι διάφοροι περιβαλλοντικοί παράγοντες μπορεί να παίζουν ρόλο στον κίνδυνο εμφάνισης αλεξιθυμίας. Παραδείγματα των παραγόντων αυτών είναι το ιστορικό παιδικού τραύματος, η παρουσία κάποιας ψυχικής διαταραχής και διάφοροι κοινωνικοοικονομικοί παράγοντες,
- Εγκεφαλικά Τραύματα: Έρευνες έχουν δείξει ότι οι ασθενείς με τραυματισμούς στον πρόσθιο νησιδιακό φλοιό του εγκεφάλου παρουσιάζουν αλεξιθυμία σε αυξημένη συχνότητα.
Οι παράγοντες κινδύνου για την εμφάνιση αλεξιθυμίας περιλαμβάνουν:
- Το ανδρικό φύλο, με μία έρευνα να έχει δείξει ότι οι άνδρες παρουσιάζουν αλεξιθυμία σε διπλάσια συχνότητα από τις γυναίκες,
- Την ηλικία,
- Το χαμηλό επίπεδο εκπαίδευσης,
- Την χαμηλή κοινωνικοοικονομική κατάσταση,
- Την χαμηλή συναισθηματική νοημοσύνη.
Διάγνωση
Η αλεξιθυμία δεν αποτελεί ψυχική νόσο, επομένως πρακτικά δεν υπάρχουν κριτήρια για τη διάγνωσή της. Ωστόσο, υπάρχουν αρκετά ερωτηματολόγια και κλίμακες που μπορούν να χρησιμοποιήσουν οι επιστήμονες (επαγγελματίες ψυχικής υγείας) για να εξετάσουν τα διάφορα συμπτώματα της. Παραδείγματα αυτών είναι το TAS-20, το BVAQ και το OAS.
Ανάλογα με την ένταση των συμπτωμάτων ο ψυχολόγος ακολουθεί τεχνικές εντοπισμού και στρατηγικές αντιμετώπισης των προβλημάτων που συνοδεύουν την αλεξιθυμία με κύριος στόχο την μείωση των συμπτωμάτων μέσα από την επαφή με το συναίσθημα. Η αλεξιθυμία τείνει να υποτιμάται στην εποχή μας καθώς η συνεχής ροή των πληροφοριών ενισχύει την αποστασιοποίηση και την συναισθηματική ανισορροπία.
Σύνδεση με το φάσμα του αυτισμού
Η αλεξιθυμία έχει συνδεθεί στο παρελθόν με τις διαταραχές του αυτισμού. Μία έρευνα του 2018, μάλιστα, έδειξε ότι οι το 50% των ασθενών στο φάσμα του αυτισμού παρουσιάζει αλεξιθυμία. Η κατάσταση αυτή είναι μάλιστα ιδιαίτερα συχνή σε ασθενείς με σύνθετο αυτισμό. Άλλες έρευνες έχουν υποστηρίξει ότι οι κοινωνικές και συναισθηματικές δυσκολίες των ασθενών στο φάσμα του αυτισμού μπορεί να μην είναι σύμπτωμα της νόσου, αλλά να αποδίδονται στη συνυπάρχουσα αλεξιθυμία.
Σύνδεση με άλλες ψυχικές δυσφορίες
Η αλεξιθυμία συχνά συνυπάρχει με άλλες ψυχικές δυσφορίες, όπως η κατάθλιψη και η διαταραχή μετατραυματικού στρες. Η απουσία της από την διάγνωση ταλαιπωρεί ειδικούς και κυρίως τους ίδιους τους θεραπευμένους.
Κατάθλιψη
Ορισμένες έρευνες δείχνουν ότι τα κλινικά χαρακτηριστικά της κατάθλιψης εξαρτώνται σε κάποιο βαθμό από την παρουσία της αλεξιθυμίας. Οι καταθλιπτικοί ασθενείς που παρουσιάζουν συμπτώματα αλεξιθυμίας έχουν συνήθως σοβαρότερα συμπτώματα κατάθλιψης (η θλίψη μπορεί να μετατρέπεται σε φοβία η και ψύχωση). Στις περιπτώσεις αυτές είναι ιδιαίτερα βοηθητικό να καταλάβει το άτομο το λόγο για τον οποίο δεν νιώθει ακριβώς την θλίψη του αλλά ένα ανακάτεμα και μια βαβούρα στο μυαλό και το σώμα του (καθώς εντοπίζει μόνο αισθήσεις που εναλλάσσονται). Στο σημείο αυτό να επαναλάβουμε ότι ένα άτομο που θα εντοπίσει την αλεξιθυμία του, θα μπορέσει να εντοπίσει και να αντιμετωπίσει την κατάθλιψη του.
Διαταραχή Μετατραυματικού Στρες
Λίγες μικρές έρευνες έχουν δείξει ότι η αλεξιθυμία εμφανίζεται με υψηλότερα ποσοστά στους ασθενείς με διαταραχή μετατραυματικού στρες (λόγω αδυναμίας επεξεργασίας του συναισθήματος που προκύπτει από το συμβάν). Μία έρευνα με 22 βετεράνους εθελοντές που έπασχαν από τη διαταραχή αυτή διαπίστωσε ότι το 41% αυτών είχε επίσης αλεξιθυμία. Επιπλέον, μία έρευνα του 1997 που εξέτασε εθελοντές που είχαν επιβιώσει από το Ολοκαύτωμα, διαπίστωσε ότι τα ποσοστά αλεξιθυμίας ήταν υψηλότερα σε αυτούς που είχαν επίσης διαταραχή μετατραυματικού στρες.
Διαταραχή Ελλειμματική Προσοχής και Υπερκινητικότητας
Μία έρευνα του 2013 με 50 παιδιά που έπασχαν από ΔΕΠΥ, διαπίστωσε ότι υπάρχει σύνδεση ανάμεσα στην αλεξιθυμία και τη διαταραχή αυτή.
Διαταραχές Πρόσληψης Τροφής
Μελέτη του 2017, έδειξε ότι σε όλες σχεδόν τις διαταραχές πρόσληψης τροφής οι ασθενείς δυσκολεύονται να αναγνωρίσουν ή να περιγράψουν τα συναισθήματά τους. Επίσης, ερευνά έχει συνδέσει τα υψηλότερα επίπεδα αλεξιθυμίας με μειωμένη αποτελεσματικότητα της θεραπείας για τις διαταραχές αυτές.
Συνοψίζοντας, η αλεξιθυμία επηρεάζει τους δείκτες ποιότητας ζωής των ανθρώπων και κυρίως τον δείκτη κοινωνικών συναναστροφών και την υποκειμενική αίσθηση της σωματικής υγείας των ανθρώπων. Θα μπορούσε να θεωρηθεί ως ένα από τα θέματα κλειδί στην ανθρώπινη ψυχολογία. Είναι σαν ένας κλειδοκράτορας των συναισθημάτων των ανθρώπων που καταφέρνει να ξεγλιστρήσει από διαγνώσεις, δημιουργώντας προβλήματα αυτοεκτίμησης επικοινωνίας, κακής μετάφρασης, με αποτελέσματα που μοιραία φαντάζουν αθώα για τους ανθρώπους και τις σχέσεις τους.
Νικος Παναγιωτόπουλος,
(Ψυχολόγος, MSc κλινική ψυχολογία, Υπ.Phd)